Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

[p. 8]

Ik wil kortsluiting veroorzaken in de geest van de lezer
Schrijver Dambudzo Marechera en zijn strijd met de Zimbabwaanse autoriteiten

Dambudzo Marechera (1952) groeide op in de uitzichtloze somberheid van de townships in het toenmalige Rhodesië. Van jongs af zocht hij zijn toevlucht in het lezen van boeken die hij van de vuilnisbelt der blanken betrok, en legde daarmee de kiem voor zijn schrijverschap. Voor zijn debuut The House of Hunger, dat hij schreef tijdens zijn achtjarig verblijf in Engeland, kreeg hij in 1979 de literatuurprijs van The Guardian. Sinds zijn terugkeer naar Zimbabwe in 1982 staat hij permanent op voet van oorlog met de autoriteiten. In plaats van het door de overheid gewenste sociaal realisme te beoefenen heeft Marechera op alles en iedereen kritiek. Een onafhankelijke opstelling die hij met ondervragingen, arrestaties, censuur en isolement moet bekopen. Free-lance journalist Alle Lansu sprak met hem in Harare.

Dambudzo Marechera
ernst schade

Alle Lansu

De roem, de roddel en het rumoer waren hem reeds vooruitgesneld. Een van de grootste talenten van de hedendaagse Afrikaanse literatuur, maar onhandelbaar. Zijn provocerende optreden en de onomwonden wijze waarop hij in zijn bundel Mindblast (1984) commentaar levert op zijn land van herkomst hebben hem een dubieuze reputatie bezorgd. Marechera schreef Mindblast goeddeels in het stadspark van Cecil Square in Harare. Maar terwijl in de hoofdstad nog altijd de verhalen de ronde doen over ‘de zwervende, schrijvende gek’, bewoont hij - met financiële steun van enkele vrienden - alweer bijna een jaar een kleine benedenflat in een tot voor kort alleen aan blanken voorbehouden wijk.

De rode gordijnen zijn nog gesloten als ik op het aanbevolen tijdstip, tien uur in de ochtend, op zijn raam klop. Ik ben een gewaarschuwd man. ‘Als hij het op zijn heupen heeft, is er geen land met hem te bezeilen, dan kun je beter dekking zoeken,’ is mij verteld.

Een magere zwarte jongen verschijnt en kijkt me onderzoekend aan. Hier is hij dan: de onberekenbare rebel, de zwarte zwerfkat. Klein, jongensachtig, vierendertig jaar. Veel vriendelijker en toegankelijker dan de verhalen deden vermoeden. Via het chaotische keukentje leidt hij mij binnen in zijn leefhol: een kamer van drie bij drie (met annex een kleine badkamer). Het bed is onopgemaakt. Boeken, tijdschriften, kleren, een lege bierfles, een overvolle asbak slingeren over de vloer. Op een kleine werktafel staat een oude schrijfmachine, overwoekerd door dichtbedrukte vellen papier. Aan de muur boven de werktafel een brief van zijn uitgever: de afwijzing van zijn jongste roman The Depth of Diamonds; te literair voor het grote publiek en bovendien te veel seks bevattend om in de ogen van de censor genade te vinden, luidt de toelichting. Portretten van Afrikaanse schrijvers vullen de wanden. Een internationaal literair gezelschap bevolkt zijn boekenkast: Conrad, Canetti, García Márquez, Rushdie, Mailer, Burgess, Hunter Thompson, Moravia, Yourcenar, Sartre, Lowry. Zijn keel gesmeerd door het bier dat we bij de ‘bottlestore’ om de hoek zijn gaan halen, zit hij een halfuur na zijn ontwaken op zijn praatstoel. Met zichtbaar, hoorbaar plezier in het spel van de taal. Oxford-Engels. Woorden struikelen soms over elkaar, alsof ze zich met tientallen tegelijk voor de uitgang verdringen. Het lijkt de reflectie van een permanente storm in zijn hoofd, waar de associaties onstuimig over elkaar heen rollen. Zijn gezicht draagt de sporen van een voortdurend gevecht. Je kunt de emoties ervan afscheppen. Gloedvol en kwetsbaar verhaalt hij uren over zijn geschiedenis, zijn boeken, zijn actuele perikelen.

Spiritueel niemandsland

Eigenlijk was het in 1982 helemaal Marechera's bedoeling niet om te blijven. Hij kwam alleen maar naar Zimbabwe voor de verfilming van The House of Hunger door het Engelse televisiestation Channel Four. Omdat hij niet in het bezit was van een Zimbabwaans paspoort liet men hem niet meer vertrekken. ‘Ze zeiden: we hebben je talenten nodig voor de opbouw van ons land. Maar als je doorgaat met schrijven, schrijf dan socialistisch realisme.’

Maar Marechera weigert ‘zich te laten modelleren op het aambeeld van de filisters’. In Mindblast, een verzameling eenakters, gedichten, verhalen en dagboekfragmenten, laat hij op ontroerende, humoristische en vooral vlijmscherpe wijze zijn licht schijnen over het socialisme, de handel en wandel van de nieuwe elite, de positie van de kunstenaar, het materialisme en het spirituele niemandsland.

‘Het is nog steeds dezelfde oude ossekar van de rijken die rijker en de armen die armer worden. (...) Je vertelt dat je honger hebt en de chef kijkt over zijn drie onderkinnen heen op je neer en zegt: “Kameraad, jij bent de ruggegraat van de revolutie,” alsof het je grote ideaal is om net zo slank te zijn als de ruggegraat van een muskiet. En je wilt zeggen: “Chef, ik wil niet de ruggegraat zijn, ik wil de dikke buik zijn van de strijd tegen het neokolonialisme, zoals die buik van u daar onder die Castro-baard.” En voor je zelfs maar uitgesproken bent heeft hij de BVD en de politie er al bijgehaald en je wordt met een revolver in je rug opgebracht naar het bureau om ondervraagd te worden.’ (Mindblast)

Marechera heeft er ervaring mee. Zo werd hij tijdens de International Bookfair van 1984 tijdens een interview gearresteerd en wegens niet nader gespecificeerde ‘subversieve activiteiten’ zes dagen vastgehouden. Een man die niet aarzelt om bij gelegenheid in het openbaar te verkondigen dat een schrijver in Zimbabwe geen leven heeft, tenzij hij ‘government shit’ schrijft, die kon maar beter even tijdelijk buiten gevecht worden gesteld. Zeker nu zoveel buitenlandse journalisten de Bookfair bijwoonden. Als uitvloeisel van die arrestatie verloor hij zijn part-time baan als Engelse leraar aan een high-school. Toen studenten en collega's door veiligheidsagenten werden ondervraagd over de inhoud van Marechera's lessen achtte de directeur het veiliger hem te ontslaan. ‘Ik ben geneigd de geëngageerde schrijver als een Cassandra-figuur te beschouwen. Met heel dat fenomenale talent om 's mensens lotsbestemmingen te analyseren, het onderbewuste van onze nieuwe maatschappij scherp in beeld te brengen. Zo'n visie overstijgt elk politiek programma. Dat is de kern van de problemen die ik hier heb. Men analyseert hier alles vanuit een bepaald politiek gezichtspunt. Ze zien niet dat je iets hebt geschreven voor alle tijden, niet alleen voor deze specifieke politieke constellatie. Ze zullen je altijd vragen: aan welke kant sta je? Is je werk vóór of tegen het volk? Ben je een socialist of een kapitalist?’

‘En Buddy, die altijd al problemen met slogans had gehad, zou teleurgesteld en droef zijn hoofd schudden en weglopen. Soms zouden ze hem niet laten gaan. Ze zouden hem afranselen, zijn aantekeningen verscheuren en ze in zijn bloedende mond proppen. Maar dat was in orde. Je leerde het geweld en de wellustige genoegens van deze stad te verdragen zonder een spier te vertrekken. Het alternatief was krankzinnigheid.’ (Mindblast)

‘Dan zeg ik alleen maar: ik ben geen van die labels. Als je wilt weten wie ik ben, ga dan naar huis, lees mijn boeken en oordeel zelf... enne... maar kun je een kratje bier voor me achterlaten?’ Hij barst uit in bulderend lachen. De wereld is een House of Hunger. Zo niet fysiek, dan toch zeker in spirituele zin. Surrealistische humor en overvloedig drankgebruik zijn instrumenten om op de been te blijven, trouw aan ‘dat ene ding dat me werkelijk gezond houdt: al dit lezen, al dit schrijven’.

Nergens anders voelt Marechera zich beter thuis dan in de werkelijkheid van het geschreven woord. Dat was al zo in de township van Rusape (een provinciestadje op 150 kilometer van Salisbury) waar hij opgroeide. Reeds op jeugdige leeftijd vormden boeken een beproefd toevluchtsoord uit de verschrikkingen van het township-leven. Koloniale uitbuiting, massale werkloosheid en racisme drukten hun stempel op de onderlinge verhoudingen in het miserabel geoutilleerde getto. Geweld was er aan de orde van de dag. Een van de laatst overgebleven levensterreinen waarop de mannelijke township-bevolking zich kon laten gelden was de seksualiteit. Vrouwen waren vogelvrij. In The House of Hunger beschrijft Marechera waar dat toe kon leiden:

‘Het eindigde ermee dat de man zijn vrouw neukte - verkrachtte - onder de ogen van het opgewonden publiek. Ondertussen verwenste hij alle vrouwen naar de hel. En het leek er op dat hij niet meer kon stoppen haar te neuken - hij ging maar door en door en door, tot zij doodsbleek zag. Toen hij op het laatst - de menigte likte haar lippen en slikte - toen hij tenslotte zijn penis uit haar ruw geworden ding trok en hem terugstopte in zijn broek, leek ze nog te bewegen, waarop wij ons allemaal afvroegen hoe ze zo'n heftige aanslag kon hebben overleefd.’

‘Zwarten waren de slaven van de blanken en de enige slaven die de zwarten bezaten waren hun vrouwen. Dit seksisme, dit geweld tegen vrouwen was de uiterste consequentie van het racisme in dit land.’

De wereld van de blanken (‘zoiets als Het slot van Kafka. Ontoegankelijk en bewonderd’) strekte zich uit aan gene zijde van een kilometer brede ‘groenstrook’. De vuilnisbelt van de blanken was letterlijk de schatkamer van de township-kinderen. Dambudzo vond er zijn boeken. Op kostschool bij de missionarissen werd zijn literaire belangstelling verder aangewakkerd. Hij maakte er onder andere kennis met het werk van Afrikaanse schrijvers. ‘Het eerste boek van een Afrikaan dat ik in handen kreeg was Weep not, Child van Ngugi Wa Thiongo. Tot op dat moment was het nooit bij me opgekomen dat zwarten ook schrijvers konden zijn. Daartoe waren alleen blanken in staat. Ik las en herlas het boek en ik zei tegen mezelf: als een andere Afrikaan zoiets kan, dan kan ik het ook!’

Wat begonnen was als toevluchtsoord werd de motor voor zijn ontsnapping uit het township-milieu. ‘Door dat vele lezen wist ik dat er nog een andere werkelijkheid bestond. Out there!’ Voorlopig werd dat Salisbury en de universiteit van Rhodesië. Als een van de leiders van een grootscheepse studentendemonstratie tegen het Ian Smith-regime werd Marechera in 1973 van de universiteit verwijderd. Een jaar later kreeg hij een beurs voor het roemrijke Oxford.

Oxford bleek in verschillende opzichten een ander House of Hunger. ‘Ik dacht dat ik apartheid achter me had gelaten. Maar hier was de aristocratische universiteitsgemeenschap volkomen afgeschermd van de woonwijken van de arbeiders die de rest van Oxford uitmaakten. Wanneer je wat ging drinken in de pubs waar de arbeiders kwamen liep je grote kans in

[p. 9]

elkaar geslagen te worden. Niet vanwege je huidkleur - Westindiërs deden dapper mee - maar omdat je een van “hunnie daarboven” was. Ik realiseerde me: oh shit, nu ben ik die groenstrook overgestoken en nu ben ik niet langer welkom aan de andere kant. Al die tijd dat ik in Oxford was hoorde ik nergens bij.’

Ondertussen was de literatuur voor Marechera zoiets persoonlijks geworden dat de wetenschappelijke wijze waarop die aan de universiteit werd behandeld hem wel moest frustreren. Zijn chronische afwezigheid op de colleges leidde in 1977 tot zijn verwijdering uit Oxford.

Nu eens hier, dan weer daar levend vrat hij de Europese en Russische literatuur en raakte onder de indruk van de Amerikaanse protestliteratuur uit de jaren vijftig en zestig, met name de geschriften van de Beat Generation. Geïnspireerd door de literaire injecties die hij zichzelf had toegediend, schreef hij in 1978 The House of Hunger. Met dit debuut won hij in 1979 de jaarlijkse literatuurprijs van The Guardian. Doris Lessing schreef in een recensie: ‘Marechera heeft alles in zich om een groot schrijver te worden!’

Zijn zwervend bestaan bracht hem uiteindelijk in een Londense commune. Een verwarrende ervaring. ‘De meeste zwarten die opgroeiden in Rhodesië hadden het idee dat blanken nooit problemen hadden. En hier leefde ik temidden van de drop-outs, Engelands eigen “walking wounded”. Ze waren het levende bewijs dat er iets mis was met Engeland. Het was een soort leven dat me plotseling alles opnieuw deed overdenken. Temeer omdat ik daar voor het eerst van mijn leven een plek vond waar ik me thuis voelde. Hier waren mensen die, net als ik, op voet van oorlog leefden met de wereld zoals die is. En ze leken niet eens óp te merken dat ik zwart ben.’

In Black Sunlight (1980) beschrijft Marechera in surrealistisch, hallucinerend proza zijn gevecht met een wereldbeeld op losse schroeven. Opmerkelijk aan deze roman is dat van geen van de personages duidelijk is of ze blank dan wel zwart zijn. ‘Wanneer je emotioneel en intellectueel het stadium hebt bereikt waarin het je niet meer om iemands huidkleur gaat, maar om het vuur dat iemand tot een uniek individu maakt, dan kunnen al die categorieën verdomd vervelend zijn en je erg kwaad maken.’

Zelfcensuur

Black Sunlight werd in 1981 in Zimbabwe op de zwarte lijst geplaatst als zijnde ‘decadente literatuur die niets bijdraagt aan de ontwikkeling van Zimbabwe’. De banning werd enige tijd later op bevel van de rechter opgeheven. Anno 1986 is het boek eenvoudigweg nergens te krijgen.

‘Er is hier een weloverwogen campagne gaande om de traditionele Zimbabwaanse cultuur te promoten. Literatuur wordt louter als een instrument van die politiek gezien... Weet je, als politici zich met cultuur gaan bemoeien, dan denk ik dat je beter je koffers kunt pakken en wegwezen. Er bestaat hier weliswaar geen wet die verbiedt over bepaalde zaken te schrijven, maar ondertussen heerst er wél een politiek klimaat waarin elke schrijver zich verdomd bewust is van het programma waar hij zich aan heeft te houden. En omdat het recht op vrije meningsuiting nooit wettelijk is vastgelegd, hebben we hier een situatie waarin schrijvers zichzelf zwaar censureren.’ ‘Zó zwaar,’ voegt hij er lachend aan toe, ‘dat het bureau van de censor zonder werk dreigt te raken. In Afrika is het “stamgevoel” nog steeds heel sterk. Als men je een individualist begint te noemen, dan weet je dat je moeilijkheden krijgt. Literaire nieuwlichters als Wole Soyinka, Ayi Kweh Armah en ikzelf worden altijd beschreven als individualisten. We worden beschuldigd van intellectualisme. We zouden ons te veel hebben laten beïnvloeden door Europese schrijvers en technieken. Dat we ons als onafhankelijke schrijvers opstéllen, met een kritische kijk op onze eigen maatschappij, wordt ons niet in dank afgenomen. Soyinka kreeg in 1967 twee jaar eenzame opsluiting, Armah moest Ghana verlaten. De traditionalistische stroming onder leiding van Chinua Achebe ontmoet hier heel wat meer goedkeuring. Hun werk is moreel verantwoord en goed bruikbaar in het onderwijs. Zij beschouwen het als de belangrijkste taak van een schrijver om het volk te onderwijzen in zijn geschiedenis en zijn tradities.’

Marechera ziet voor zichzelf niets in ‘schrijven voor het volk’. ‘Laten mensen in het onderwijs het volk maar bewust maken. Ik richt me liever tot de niveaus waar de lakens worden uitgedeeld, in de hoop dat men daar intelligent en “open minded” genoeg is om te zien wat ik te vertellen heb.’

‘Literaire shockbehandeling’, dat is waar Marechera uiteindelijk op uit is. ‘Ik houd er van om boeken te schrijven die vernietigen wat mensen voor vanzelfsprekend houden. Daarom probeer ik kortsluiting te veroorzaken in de geest van de lezer. Wanneer mensen stoppen met denken in vastgeroeste patronen en ze kijken in de spiegel, dan zullen ze plotseling zien hoe mooi ze zijn,’ zegt hij met wijd opengesperde ogen en een stralende gloed op zijn gezicht. Strijdlust en bevlogenheid domineren zijn schrijverschap, maar de twijfel knaagt. ‘Soms ben ik bang dat ik dat woedende zelfrespect dat ik altijd heb gehad aan het kwijtraken ben. Geldproblemen brengen me er toe me te compromitteren. Zo weten sommige uitgevers dat ik doorgaans platzak ben. En dan vragen ze me een lovende recensie te schrijven over een te publiceren boek. Soms moet je iets gaan aanprijzen waarvan je met je ogen dicht al ziet dat het shit is. Maar omdat ze niet slecht betalen ga ik achter mijn schrijfmachine zitten en schrijf ik iets aardigs over die rotzooi.’ De tranen springen hem in de ogen. Woede, verdriet, wanhoop in zijn stem. ‘Het maakt de twijfels die ik al heb alleen maar groter. Soms heb ik het gevoel dat ik een... dat ik, eh.. dat ik zelf shit ben! Dat ik al zo lang temidden van de shit heb gezeten, dat ik zelf ook shit ben geworden... sorry.’ In tranen loopt hij weg naar de badkamer. Als hij even later terugkeert zegt hij: ‘Ik voel me soms net een rat in de hoek van de kamer. Ik kan mezelf alleen als schrijver blijven respecteren door in mijn hoofd te leven. Mijn familie is er van overtuigd dat ik gek ben. Ze zeggen: “hij lijdt aan boekgekte”. Met andere schrijvers heb ik alleen oppervlakkige contacten. Ze denken, geloof ik, dat ik krijg wat ik verdien, dat ik te veel provoceer en kritiek spui en dat zij er dus niets mee te maken hebben als ik weer eens ben gearresteerd. Het lijkt er op dat ik alleen sta, door wat ik schrijf, hoe ik denk, de manier waarop ik me in de maatschappij beweeg. Dat isolement maakt me soms gek, begrijp je.’

‘Maar,’ zegt hij even later, alweer breeduit lachend, ‘ik moet toegeven: als me een tijd lang niets zou overkomen en alles gladjes zou verlopen, dan zou ik me af gaan vragen of er misschien iets mis was.’

■

Van Dambudzo Marechera zijn verschenen: The House of Hunger (Heinemann African Writers Series, nr. 207), Black Sunlight (Heinemann African Writers Series, nr. 237) en Mindblast (College Press, Harare, Zimbabwe, hier niet verkrijgbaar).

De Engelse schrijver-journalist David Caute (auteur van onder andere Under The Skin, The Death of White Rhodesia) heeft in zijn recent verschenen essaybundel The Espionage of the Saints, Essays on Silence and the State (Hamish Hamilton, 1986) een case-study gewijd aan Marechera.