Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

[p. 8]

Een beetje getikt, maar met een hart van goud
Vijftig jaar Griekse geschiedenis in Kostas Tachtsis' roman Het derde huwelijk

Het derde huwelijk door Kostas Tachtsis Vertaald en van een nawoord voorzien door Hero Hokwerda Uitgever: Bert Bakker, 239 p., f29,90

Mario Molegraaf

Iedereen die wel eens per lijnbus door Griekenland gereisd heeft zal het hebben meegemaakt: zo'n homerische ruzie tussen een conducteur en een passagier. De aanleiding is steevast onbenullig, maar de twist kent geen grenzen. Een meneer die stiekem een sigaret opsteekt, een mevrouw die haar kaartje niet gepast kan betalen - het is genoeg om de woede van de conducteur te wekken. Het verloop van zo'n twist is voor een vreemdeling nauwelijks te volgen. Minutenlang schreeuwt men tegen elkaar, voegt men de tegenstander weinig fijnzinnige scheldwoorden toe, maakt men driftige gebaren. Maar juist als je denkt dat de scène tot een climax komt - de mevrouw haalt al uit om de conducteur een oervijg te geven, de deuren van de bus gaan al open om de rokende meneer in een eenzame streek achter te laten - komt er een omslag. Een van de ruziemakers begint te lachen, de ander geeft hem een vriendelijke klop op de schouder en de onverzoenlijke vijanden zijn dikke vrienden geworden. Al die drukte was dus voor niets, is de Nederlandse toeschouwer geneigd te denken. Voor de Griek echter lijken zulke toestanden een levensbehoefte te zijn. In die ruzies kan hij al zijn gevoel voor drama en melodrama kwijt. In het algemeen gesproken hebben Grieken een onbedwingbare neiging tot grote gebaren, zijn ze sentimenteel tot in alle vezels, roepen ze ongeluk over zich af. Het innemende is dat de Grieken dit van zichzelf weten, daarom zijn ze zelfs tijdens een hoogoplopende ruzie in staat zichzelf te ontmaskeren.

De roman Het derde huwelijk van Kostas Tachtsis is een door en door Grieks boek waarin de lezers die bijvoorbeeld van zo'n twistgesprek in een autobus getuige waren veel zullen herkennen. Ellende stapelt zich op ellende, de ruzies zijn niet minder uitbundig dan de verzoeningen, gezinsleden die elkaar haten blijken toch ook van elkaar te houden. Alle verhaalfiguren zijn behept met die typisch Griekse zucht naar het theatrale. Een moeder heeft zo'n afkeer van haar dochter dat ze verklaart: ‘Hel en verdoemenis aan hen die mij hebben tegengehouden toen ik abortus wilde plegen!’ Een ander vertelt hoe ze een onaangenaam gesprek besloot: ‘Maar toen ik merkte dat ze erop stond antwoord te krijgen ging ik naar buiten, tilde mijn rok op - ik had er geen broekje of niks onder aan - en liet me daar toch een wind in haar richting, prrrt!!!’ Een dochter geeft haar moeder een pak slaag. Er worden dikke eden afgelegd, een moeder vindt het niet genoeg als haar zoon op haar leven zweert maar eist dat hij ook bij het gebeente van zijn vader zweert. Ongeveer alles wat men zich aan melodramatiek voor zou kunnen stellen, komt in dit boek aan bod. Maar de belangrijkste personages zijn in staat hun aanleg te relativeren. Nina geeft er blijk van dat ‘al die opwinding en al die ruzie’ nergens goed voor is. Ekavi, zo vertelt Nina, genoot ervan haar leven te dramatiseren maar tegelijk was ze in staat er de draak mee te steken.

Gedeelte van het omslag van ‘Het derde huwelijk’, naar een schilderij van Yannis Tsaroúchis

Klassieke status

Overigens biedt deze roman veel meer dan scènes uit het Griekse volksleven. Daarom is het terecht dat Tachtsis' boek nu ook voor de Nederlandse lezer ter beschikking komt. In Griekenland geldt het boek als het hoogtepunt in de naoorlogse prozaliteratuur. De roman verscheen in 1962 en vond bij het publiek in eigen land een ongekende weerklank. Ik bezit een exemplaar uit 1983 - de vijftiende druk zegt de titelpagina, de zeventiende druk volgens het omslag want ook in Griekenland zijn er uitgevers die graag overdrijven met hun ‘herdruk op herdruk’ - en dat is er een uit het tachtigste duizendtal. Het succes ligt helemaal aan het boek zelf, want de in 1927 geboren auteur was indertijd een onbekende. Er waren slechts twee dichtbundels van hem verschenen. Ook na Het derde huwelijk publiceert hij spaarzaam. De roman werd in verschillende talen vertaald: in het Frans heet het boek Le troisième anneau, in het Duits Dreimal unter die Haube, in het Engels zijn er twee uitgaven namelijk The third wedding en The third wedding wreath. De roman waarin we de levens van twee vrouwen en een halve eeuw Griekse historie kunnen volgen heeft dus een klassieke status verworven. Ook in het enige boekje over Griekse literatuurgeschiedenis dat in het Nederlands voorhanden is, Panorama van de Griekse letteren door Michel Grodent, wordt het werk geprezen. Grodent situeert het boek binnen het ‘neopopulisme’. Dat lijkt iets heel ergs, maar het wil niet meer zeggen dan dat Tachtsis het leven van gewone mensen vast heeft willen leggen. Dat is hem voortreffelijk gelukt. Volgens de deskundigen is hij er ook in geslaagd de spreektaal van de kleine burgerij, de zogenaamde kinos logos, de vangen. Alle registers van het Griekse taalgebruik worden bespeeld: van heel plat tot heel formeel. Maar de meeste personages, zo laat de auteur aardig uitkomen, zijn niet al te geoefend in de ambtelijke taal. Het lijkt voortdurend of Nina met je spreekt in plaats van dat je een boek leest. Zo realistisch is de taal van Het derde huwelijk, de overvloedige clichés incluis.

Het is niet de minste verdienste van vertaler Hero Hokwerda dat de Nederlandse versie ook wat dit betreft weinig op de Griekse editie hoeft toe te geven. Ik heb zijn vertaling bijna regel voor regel met het origineel vergeleken en dikwijls kwam ik onder de indruk van zijn vondsten. De enige smet op de uitgave in onze taal is die enorme zetfout op bladzij 39 waar vele regels tekst op een verkeerde plaats zijn komen te staan. Mij viel in de vertaling verder op dat in vergelijking met de Griekse editie wijzigingen in de hoofdstukindeling waren aangebracht - naar men aan mag nemen in overleg met de auteur. Ook heeft Hokwerda die eigenschap die bijna alle vertalers hebben: een overmatige angst dat de lezer de tekst niet zal kunnen duiden verleidt hem tot verduidelijkende toevoegingen. Als Tachtsis het heeft over de Witte Toren, maakt hij daar van ‘de Witte Toren op de kade van Saloniki’. Wanneer het gaat over een man die zich in de Tweede Wereldoorlog in de bergen ophoudt, voegt Hokwerda daaraan toe ‘bij de partizanen’. Dat is weliswaar verhelderend, maar in zijn nawoord dat een voor de lectuur nuttig overzicht van de modere Griekse geschiedenis verschaft, komt hij met dezelfde informatie. Het verschijnsel is onschuldig en dikwijls begrijpelijk. Minder begrijpelijk voor mij is in zijn vertaling alleen de titel van het boek. Zo'n exotische roman die zo gewoontjes Het derde huwelijk is gaan heten! In het Grieks luidt de titel To trito stefani en zoiets als ‘De derde bruidskrans’ was een meer adequate weergave geweest. Met zijn versie raakt Hokwerda bovendien elders in het boek in de problemen: wanneer een soort waarzegster ‘drie bruidskransen’ voor Nina ziet weggelegd moet hij vertalen met ‘drie ringen’.

De hele roman wordt verteld door Nina. Ze is openhartig over wat ze zelf heeft meegemaakt, maar ze geeft ook het verhaal van Ekavi's leven. Nina was een hartsvriendin van haar; uiteindelijk is zij ook met een zoon van Ekavi getrouwd. De vertelconstructie die het mogelijk maakt dat een uitgebreide periode wordt bestreken is enigszins een tour de force. Het is 1951 wanneer Nina haar relaas doet, vijftien jaar eerder heeft ze de aan het eind van de oorlog overleden Ekavi leren kennen. Dat Nina zich goed herinnert wat ze samen hebben beleefd, kan ik me voorstellen. Maar niet dat zij in alle details weet na te vertellen wat Ekavi haar over haar bestaan van vóór de kennismaking heeft gezegd.

Volbloed volksvrouw

Er wringt voor mijn gevoel meer met die hoofdfiguren. Nina is goed opgeleid, ze bezocht zelfs de universiteit, ze leest nog altijd boeken - het is daarom niet erg geloofwaardig dat ze als een volbloed volksvrouw wordt afgeschilderd. Bezwaarlijk in de benadering van Ekavi vind ik dat het hele boek door haar ongeluk als reëel wordt opgevat, terwijl aan het slot de lezer moeilijk aan de indruk kan ontkomen dat zij een hysterica is geweest. Ekavi heeft de verschrikkelijkste dingen meegemaakt: ruzie met al haar kinderen, een criminele lievelingszoon, door haar echtgenoot is ze vernederd. Het ergst van al heeft ze het te stellen met haar dochter Eleni zoals Nina het moeilijk heeft met dochter Maria. Aan het eind van Het derde huwelijk blijkt Eleni een symphatieke vrouw te zijn en niet de duivel die ze volgens haar moeder was. Het doet het consequent volgehouden beeld van Ekavi wankelen: in plaats van de magneet die door een tragische speling van het lot voortdurend rampen aantrekt, lijkt ze iemand die de tegenslagen eigenhandig uitlokt. De eventuele tekortkomingen van deze roman vallen echter in het niet bij de kwaliteiten. Er zijn weinig boeken zo vol van leven als dit werk van Tachtsis, er is geen boek dat je zo na bij het Griekendom brengt als dit.

De algemene geschiedenis vormt hier niet alleen het decor van de persoonlijke geschiedenis. Ze zijn op overtuigende wijze met elkaar verweven - daarom is de beschrijving van de oorlogsjaren en van de jaren van de burgeroorlog zo aangrijpend. De levensverhalen van Nina en Ekavi hebben een universele dimensie - uiteindelijk staan ze model voor Griekenland. Iemand voegt Ekavi toe: ‘Je bent als Griekenland, een beetje getikt maar met een hart van goud.’ Het derde huwelijk laat zich lezen als een essay over de Grieken. Hoe ze zichzelf min of meer als een uitverkoren volk zien, hoe ze tegelijk vol trots en vol zelfkritiek zijn, hoe heroïek en lafheid elkaar afwisselen, hoe waarachtigheid en pathos in elkaar kunnen overgaan. Net als dat andere uitverkoren volk hebben de Grieken een even rijke als jammerlijke geschiedenis, waar ook na het verschijnen van deze roman weer wendingen aan zijn gegeven.

En hoe loopt het af met Nina, komt de voorspelling over haar drie bruidskransen uit? Jawel, maar ik wil u het genoegen dit uit haar eigen mond te horen niet ontnemen. In elk geval speelt de roman in een vrouwenwereld, waar mannen buitenstaanders in zijn. ‘Mannen hebben geen hersenen. Het zijn net kinderen,’ vindt Ekavi. Nina heeft ook slechte ervaringen opgedaan met de mannen in haar leven. Vooral omdat ze zich dikwijls aan homoseksuele praktijken overgaven. ‘Zijn àlle mannen dan dezelfde zwijnen,’ roept ze op een gegeven moment uit. Achter Nina staat natuurlijk de auteur Kostas Tachtsis, zelf een homoseksueel. Het zal wel meer met die typisch Griekse tegenstrijdigheid te maken hebben.

■