Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

Dienaar van de absolute ordenende staat
Tallhover, documentaire roman van Hans Joachim Schädlich

Tallhover door Hans Joachim Schädlich Uitgever: Rowohlt, 288 p., f53,20

Wouter Donath Tieges

Ludwig Tallhover, wiens achternaam de titel levert voor het eerste grote prozaboek van Hans Joachim Schädlich, is een kunstfiguur. Schädlich laat zijn held geboren worden in 1819, op de dag en het uur waarop de student Ludwig Sand staatsraad August von Kotzebue vermoordt; en het is al 1955 - Tallhover heeft er dan al meer dan tien decennia actieve politiedienst voor vele heren op zitten! - wanneer hij - drager van de naam van een middeleeuwse beul - zich in zijn eigen kelder opsluit en zichzelf in staat van beschuldiging stelt. Het geconstrueerde karakter van de figuur blijkt dus al uit zijn ‘onmogelijke’ levensduur. Maar wie denkt met Tallhover een bleek en bloedeloos demonstratieobject in handen te hebben, wordt blij verrast: de held mag dan een kunstfiguur, de belichaming van een principe zijn, hij is wel een figuur uit één stuk, van vlees en bloed ben ik met enige reserve geneigd te zeggen, met een meer dan plausibele psychologische structuur. De vele ‘avonturen’ waar Tallhover deel aan heeft, zowel actief als passief, zijn stuk voor stuk gebaseerd op historische gebeurtenissen, historisch en politiek relevante feiten, door Schädlich met uiterste zorgvuldigheid nageplozen en gedocumenteerd: in de vorm van authentieke (maar let wel, ook fictieve) documenten en protocollen, brieven en archiefstukken. Al deze verhalen hangen niet als kleren aan een overvolle kapstok, maar zitten de figuur Tallhover, over elkaar heen, als gegoten: hij mag dan met de jaren figuurlijk dikker geworden zijn door al die lagen, hij blijft dezelfde Tallhover, het gewetensvol gewetenloze lid van de politieke politie, met zijn onblusbare liefde voor de zuivere, de absolute ordenende staat, die hij bereid is te dienen, onder welk regime dan ook - dat is de vondst van het boek, dat is ook de wrange les die Schädlich uit de geschiedenis trekt.

‘Ik ben politieman,’ zegt Tallhover. ‘Ik ben politieman. De politiek moeten ze zelf maar maken. Maar er moet een samenspel zijn. Zo goed moet politiek wel zijn, dat een politieman geen politiek hoeft te bedrijven. Des te beter kan hij ervoor zorgen dat de politiek een goede indruk maakt.’ Tallhover wenst politiek en politiewerk uitdrukkelijk gescheiden te houden, en zo kan hij zijn speurwerk verrichten en de ‘opstandigen vervolgen’ in dienst van koning en keizer, rijkspresident en kanseliers, ministers van Binnenlandse Zaken en hoofdcommissarissen, van de Führer maar ook van de president van de Republiek, van de voorzitter van de ministerraad en de minister van Veiligheid - van de DDR.

Schädlich werd in 1935 geboren in wat thans de DDR is en woonde daar tot 1977; hem werd op alle mogelijke manieren het leven, werken en publiceren onmogelijk gemaakt, en vier maanden nadat in 1977 zijn verhalenbundel Versuchte Nähe (Poging tot nabijheid) in de Bondsrepubliek was verschenen, keerde hij de DDR de rug toe. Pas na een langdurige crisis, een moeizaam proces van aanpassing ook, kwam hij weer tot schrijven en publiceren: een kinderverhaal Der Sprachabschneider (de titel is veelzeggend genoeg), een bundel met tien ‘verhalen’ Irgend etwas irgendwie, de grotere tekst Mechanik (een vertelde analyse van euthanasie in het Derde Rijk), en nu dan deze geheel eigen vorm van ‘documentaire literatuur’, die Tallhover heet en waarvoor de auteur inmiddels de 15.000 DM bedragende Marburger literatuurprijs heeft ontvangen.

Niet afgehandelde zaken

Hans Joachim Schädlich

Nieuwe regeringen, nieuwe ideologieën - Tallhover blijft zijn principe trouw; hij, de geboren ordebewaarder, blijft het principe dat hij is, want ‘een generaal moet weten hoe men veldslagen wint, niet voor wie’. In die zin is hij werktuig, hij vraagt niet naar de morele inhoud van zijn werk. Maar als de Partij, de SED, zich na de gebeurtenissen van 1953 om tactische redenen toegeeflijk tegenover de kerk opstelt, kan Tallhover de koers niet meer volgen; voor tactiek is hij niet gevoelig. Hij klimt in de pen en schrijft een brief aan de ‘zeer geëerde kameraad minister-president’. In feite hoeft hij, om zijn argumenten te onderbouwen, alleen een oud rapport uit het archief te vissen dat hij zelf ten behoeve van het nazibewind heeft opgesteld, met suggesties voor maatregelen om de ondermijnende activiteiten van de kerk te stoppen.

Maar nu laat de staat Tallhover vallen. Zijn dienstijver komt ongelegen. Hij wordt overgeplaatst naar het archief. Onvrede maakt zich van hem meester, geen onvrede met de staat, maar onvrede dat ‘zoveel zaken onafgehandeld zijn gebleven’.

Het knappe is dat Schädlich zijn episodes zo heeft uitgekozen dat Tallhovers bemoeienissen wel op niets moeten uitlopen, omdat alles nu eenmaal gebeurd is zoals het is gebeurd, historisch geboekstaafd - of omdat de feitelijke waarheid niet te achterhalen valt: in dat geval wordt de nood van de ontbrekende gegevens een deugd voor het verhaal. Zaken blijven onafgesloten, Tallhover kan de geschiedenis van de vervolging van andersdenkenden niet corrigeren.

Als Tallhover dan, ontgoocheld maar niet wankelmoedig, uit het gevoel zijn plicht te hebben verzaakt de enig correcte conclusie trekt en zichzelf in staat van beschuldiging stelt, slaat het gevoel van de lezer, die tot dusver steeds door Schädlich naar een vorm van sympathie of in ieder geval mededogen mét de op zichzelf uiterst onsympathieke onderdaan is gemanipuleerd, volstrekt om: op het moment dat deze grijze ridder van de droevige figuur, tragisch in zijn blinde zieligheid, zichzelf aanklaagt, richt het gevoel van de lezer zich agressief tegen het systeem waarin de Tallhovers leven en functioneren; tegen de ordenende (politie)staat die de menselijke vrijheid niet respecteert en desnoods over lijken gaat. Voor deze staat (in al zijn historische verschijningsvormen) is er in dit boek géén mededogen.

Schädlich stelt daarbij niet oppervlakkig en bot bijvoorbeeld nationaal-socialisme en socialisme in de DDR op één lijn: hij nagelt niet direct de schending van de mensenrechten aan de schandpaal. ‘Zo goed moet politiek wel zijn, dat een politieman geen politiek hoeft te bedrijven.’ De lezer denkt daar natuurlijk het zijne van. Zo impliciet schrijft Schädlich, zo omzichtig, met grote schrijfkunst. Hij demonstreert het fatale principe dat in de negentiende en twintigste eeuw niet alleen in Duitsland zulke afschuwelijke gevolgen heeft gehad, en hij creëert aan de ene kant, misschien zelfs tegen wil en dank (het boek heet geen roman), een volledig overtuigende romanfiguur, ondanks alle vervreemdingseffecten. Maar aan de andere kant voert juist de vondst van de ‘onmogelijke’ biografie de lezer telkens weer naar de werkelijkheid van de fictie terug en schept afstand. Hetzelfde effect bereikt Schädlich ook door het gebruik van ambtenarentaal uit verschillende perioden maar dan in zijn geheel eigen dictie, omgegoten en ingelijfd, zodat er iets als een poëzie van de bureaucratie ontstaat, kort en bondig, hortend en stotend, wakker houdend, verhinderend dat men zich laat meedrijven op de golven van vloeiende volzinnen.

Zo is Hans Joachim Schädlich erin geslaagd in zijn eerste grote prozawerk op een zelden voorkomend niveau afstand-houden en inleving, meedenken en meevoelen, kritische distantie en emotionele betrokkenheid in evenwicht te houden.

■