Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

[p. 3]

Ik lees niets liever dan m'n eigen verzen
Enno Endts Gorterdocumentatie uitgebreid en herdrukt

Herman Gorter documentatie 1864-1897 Samengesteld door Enno Endt Uitgever: Van Oorschot, 651 p., f 125, -

Elsbeth Etty

In 1934 droeg J.C. Brandt Corstius zijn dissertatie over Herman Gorter op ‘aan wie eens het leven van Gorter zal beschrijven’. Negenendertig jaar later verzuchtte Herman de Liagre Böhl in het voorwoord van zijn proefschrift over de politieke activiteiten van Gorter dat het wachten nog steeds was op degene die een alomvattende beschrijving van het leven van de dichter zou geven. Enno Endts Gorter Documentatie 1864-1897, in 1964 uitgebracht door Polak en Van Gennep, was toen al verschenen en bood zo veel informatie, althans wat de eerste helft van zijn leven betreft, dat van die periode een biografie overbodig leek. Een onafzienbare hoeveelheid documenten van en over Gorter was in dat boek bijeengebracht, op datum gerangschikt en vergezeld van korte, zakelijke commentaren. Maar inderdaad, dit alles was slechts tot 1898, het jaar waarin Gorter - vierendertig jaar oud - dank zij het socialisme het ‘menschengeluk’ vond. Het was de samensteller duidelijk te doen om de jonge Gorter, de dichter van Mei, Verzen en De school der poëzie. Wat daarna komt interesseert hem niet alleen minder, maar zou volgens hem ook weinig interessante documenten opleveren. Een telegram van Gorter aan vakbondsvoorman Henri Polak in de trant van ‘Proficiat, moed en overwinning’ geeft immers niet veel inzicht in zijn poëzie en dat is wél de bedoeling van de Gorter Documentatie, waarvan nu, na ruim twintig jaar, een tweede, zeer uitgebreide druk verschenen is bij Van Oorschot.

Gorter bij een openluchtbijeenkomst tijdens het congres van de Tweede Internationale in 1904

Wie nu nog van plan is Gorters biografie te schrijven, heeft - althans tot 1898 - een makkie. Aan de ruim vijfhonderd documenten van de eerste druk zijn in de nieuwe uitgave nog zo'n vierhonderd toegevoegd en - vooral voor de liefhebber van Gorters sensitieve verzen - heel fraaie. Zo wist Endt bijvoorbeeld de hand te leggen op het dagboek van de zangeres en leeftijdgenote van Gorter, To Loman, waaruit hij het volgende citaat opnam: ‘Een reeks koude dagen voorbij, de ijzige Oostenwind en de tinteling riepen een herinnering op aan een schaatstocht met Pans (Gorters bijnaam - EE) in 1890 toen we onder een strakken blauwen hemel langs de sneeuwvelden vlogen en hij opeens vuur werd en later op den dag, het was al avond en we naderden Amsterdam, zat hij an den wegkant keek na de lichten van de stad en ik lag op het ijs en rustte.’

In het toegevoegde commentaar wordt een direct verband gelegd tussen deze passage en de beroemde laatste strofe van Gorters gedicht ‘Toen bliezen de poortwachters op gouden horens’ (1890):

Herman Gorter in 1902

De wereld was een blauwe en witte zale,
daar stond een sneeuwbed tintelsneeuw midde'in
uw goudhoofd naar zwaansveeren ging te dalen
lachende laagt ge, over het veld, handblanke, blantande, trantele koningin.

Of To Loman werkelijk Gorters ‘trantele koningin’ was en wat ze precies bedoelde met Gorter die ‘ineens vuur werd’, laat Endt in het midden, dat mag de lezer er zelf bij fantaseren. Wel biedt hij de echt nieuwsgierigen zo veel mogelijk andere plaatsen aan, waaruit mogelijkerwijs iets zou kunnen worden opgemaakt over de betrekkingen tussen haar en Gorter.

Overspelige natuur

Behalve dit dagboekfragment van To Loman behoren tot de nieuwe aanwinsten ook een aantal magnifieke karakteriseringen van Gorter, afkomstig uit nog niet gepubliceerde brieven van Albert Verwey aan zijn verloofde Kitty van Vloten. Eind januari 1898, Gorter was toen net vierentwintig, schreef Verwey haar: ‘Vanavond ben ik naar Gorter gegaan. Ik heb beloofd hem eens op te zoeken. Heel stilletjes, heel prettig hebben we gepraat en stilgezeten. Hij is iemand om rustig te laten uitkomen; hij gaat vanzelf aan het praten, bij rustige kleine buitjes, zeit juiste, gevoelde dingen en zeit ze goed. Soms is hij prachtig naïef, als bijv. God, ik lees niets liever dan m'n eigen verzen, niets liever, daar ben ik dol op. En dan kijkt hij of-i gezeid heeft dat hij dol is op appelbollen of soezen. Sommige kleuren van rood zijn een passie van me, was 't in één van die uitvallen. Jawel, dacht ik, de kleur van je meisje d'r haar bijv.’

Heel waardevol zijn ook de brieven die Endt naar aanleiding van de eerste druk ter beschikking werden gesteld door de zoon van Jaap Koenen, een school- en studievriend van Gorter en tevens een van de oprichters van Propria Cures. Dank zij het feit dat deze Jaap zich in zijn brieven aan zijn verloofde en aan Gorter zelf nogal zorgen maakt over wat hij Gorters ‘overspelige natuur’ noemde, worden we ook over dit aspect van Gorters bewogen leven ingelicht.

De brieven van Koenen dateren uit de zomer van 1890, de tijd van recepties, diners en feesten ter gelegenheid van Gorters huwelijk met Wies Cnoop Koopmans. Uit de documenten rondom dit huwelijk in de eerste druk viel al op te maken dat niet alles even vlekkeloos verliep. In brieven van Gorters moeder drukte ze haar zoon op het hart toch vooral wél met Wies te trouwen. Daarbij werd tussen de regels door iets zichtbaar van een vrijage met een ander, een zekere Juultje Joosten, zodat reeds te vermoeden viel dat de promiscue jonge dichter niet echt stond te popelen om te gaan trouwen. Deze indruk wordt nu, dank zij de confidenties van Koenen, ten volle bevestigd. Naar aanleiding van een in zijn ogen misplaatste toast van Gorter tijdens een diner ter ere van zijn bruiloft, schreef Koenen zijn vriend een belerende, waarschuwende brief over de hoge waarden van het (monogame) huwelijk, waarop Gorter, twee dagen voor zijn trouwdag antwoordde: ‘(...) ik ben zwak, Wies sterk. Er is maar één ding waarin ik sterk ben, dat is het voelen van mezelf en het zeggen. Daarmee is het uit. - Ik ben onzeker van alles wat ik doe, van alles, Jaap, behalve van dat eene: het schrijven. Wies en ik weten het samen en ze weet zoover ze dat begrijpen kan hoe ik ben. Inlichtingen ontbreken haar daarover van mij niet. - Wie zooals ik allerlei soorten van aandoeningen (...) allemaal even hevig voelt, hoe zou hij zijn werkelijk leven geheel kunnen inrichten, hoe zou hij kunnen doen?’

‘Hoe zou hij kunnen doen?’ Gorter deed op zijn speciale manier en wat dit punt betreft is het werkelijk jammer dat het boek in 1898 zo abrupt ophoudt. Want van dat ogenblik af weet hij wél hoe hij zijn werkelijk leven kan ‘inrichten’. Ten eerste kan hij zijn dadendrang bevredigen door middel van twee grote projecten, de poëzie en het socialisme, maar in de tweede plaats komen er naast Wies nog twee reële geliefden in zijn leven. Endt heeft beiden, Ada Prins en Jenne Clinge Doorenbos, persoonlijk gekend en beschikt over Gorters liefdesbrieven aan hun. Maar die zullen, als de voortekenen niet bedriegen, nog wel als apart boek worden uitgegeven.

Intieme details

Ik heb Endt wel eens gevraagd of hij zich door het prijsgeven van allerlei intieme details van Gorters leven niet een soort ‘Henk van der Meyden van de literatuurgeschiedenis’ voelt, maar daar reageerde hij met oprechte verbazing op. Alhoewel hij van mening is dat Gorters poëzie zeer genietbaar is zonder de ceel van achtergrondinformatie die de Gorter Documentatie biedt, is het zijn eigen ervaring dat naarmate de tijd waarin de poëzie ontstond meer voor je gaat leven, de poëzie aan betekenis wint.

Ook kan hij zich voorstellen dat iemand zich bij het leven van Gorters werk afvraagt: Is die poëzie inderdaad zo erotisch, of ligt dat aan mij? Mag ik inderdaad begrijpen dat er altijd mensen zijn geweest zoals ik? De Gorter Documentatie geeft op die vraag inderdaad een ondubbelzinnig antwoord. En niet alleen in Gorter kan de lezer zich herkennen, en niet alleen waar het de liefde betreft: er zijn vele stemmen te beluisteren, er komen vele zaken aan de orde. Uit het onderwerpenregister citeer ik bijvoorbeeld de items: ‘Financiële situaties’, ‘Vriendschap’, ‘Sport, cricket’, ‘Creatieve wedijver’, ‘Boekverzorging’.

Hoewel de verzameling documenten zeker voyeuristische bevrediging schenkt, kan de Gorter Documentatie overigens op geen enkele wijze vergeleken worden met een soort negentiende-eeuwse Privé. Daarvoor is de samensteller te gewetensvol en zorgvuldig met zijn materiaal omgesprongen. Niets wordt gesuggereerd of berust op vage interpretaties: de chronologisch gerangschikte documenten spreken voor zichzelf en alles wordt terdege verantwoord.

Naar aanleiding van het samenstellen van brievenboeken heeft Endt eens geschreven dat ‘de meest ambitieuze opzet, dat wil zeggen de brieven van en aan en over de centrale figuur, dus een veelzijdige correspondentie, en die dan bovendien nog aangevuld met documenten uit dezelfde tijd die rechtstreeks betrekking hebben op wat in die brieven wordt behandeld (...) het meest waarheidsgetrouw de enorme verwevenheid van zielen en zaken in een mensenleven weergeeft’.

Deze ‘meest ambitieuze opzet’ is die van de Gorter Documentatie, die in de herdruk van Van Oorschot alleen maar aan belang gewonnen heeft.

■