Vrij Nederland. Boekenbijlage 1986

[p. 5]

Dat eeuwige Praag, waar Kafka niet los van kwam
Scherpzinnige biografie van Ernst Pawel

Het leven van Franz Kafka door Ernst Pawel Vertaald door Jos Perry Uitgever: Van Gennep, 515 p., f64,50

Igor Cornelissen

‘Hij sloeg zelden een film over en kwam geregeld in bordelen en variétés.’

Die bordelen en variétés mogen dan wat oudmodisch klinken, ik zou toch wel eens willen weten wie direct door zou hebben (als ik hier niet verklapte dat het op het jaar 1912 slaat) dat het hier om dr. Franz Kafka gaat. Praag 1912 dus, want in die stad deed Kafka vrijwel alles sinds hij er werd geboren en voor hij er werd begraven. Hij haatte er zijn vader, worstelde er met zijn joodse afkomst, leed er aan zware hoofdpijnen en slapeloosheid, beminde er (probeerde het althans), peinsde er over echte of vermeende impotentie maar las er ook positieve recensies op zijn eerste publikaties; onder andere van Kurt Tucholsky.

Ernst Pawel (Berlijn, 1920) is niet de eerste biograaf van Kafka. Dát was stadgenoot en geestverwant Max Brod die tegen Kafka's uitdrukkelijke wens in de nagelaten manuscripten en brieven van de mystieke realist heeft uitgegeven. Pawel heeft bij zijn monument voor Kafka diens vriend en stimulator niet vergeten. Pawels eerste regel is al een dankwoord aan Brod zonder wiens ‘visie en moed’ Kafka niet had kunnen worden wat hij werd, al kwam diens roem pas na 1924 toen de jood uit Praag, eenenveertig jaar jong, overleed.

Door Pawels levensbeschrijving werd ik er aan herinnerd dat zelfs dominees hebben geprobeerd Kafka naar zich toe te trekken. Interpreteren staat nu eenmaal vrij en Kafka's doolhoven noden als het ware de tekstuitleggers ons te leren hoe we hem dienen te lezen en te begrijpen. Pawel moet niets hebben van de ‘universitair geschoolde peuteraars die feitenkennis aanzien voor begrip’. Hij mept wel af en toe naar die leuteraars maar zijn biografie is gelukkig geen schotschrift geworden dat alleen maar toegankelijk is voor hooggeschoolde kafkaïanen. De dagboeken en brieven van Kafka, en natuurlijk zijn werk, vormen de meest betrouwbare sleutel voor zijn gekwelde persoon. De man was nu eenmaal somber, soms op het suïcidale af, en ging enorm gebukt onder zijn ongehuwd zijn, onder zijn zware baan voor het verzekeringsinstituut, onder de druk van zijn autoritaire vader en thuis was er nooit rust.

Een neurasthenicus, een zenuwzwakke - dat was Kafka zeker, enorm onzeker over zijn eigen werk dat hij liever verscheurde dan uitgaf. Brod moest het hem uit zijn handen trekken. Het hele drama Kafka wordt door Pawel breed geëtaleerd. Hij baseert zich voornamelijk op die brieven en dagboeken en komt niet met nieuwe ontdekkingen.

Eerlijk gezegd had ik mij voorgenomen in die dikke pil af en toe eens een bladzijde of vijftien, twintig over te slaan. Het is me niet gelukt, daarvoor schrijft Pawel te intelligent én te boeiend. Toch ook wel zó polemisch dat hij wat pikante vragen stelt: als Kafka het thuis zo verschrikkelijk benauwend vond, waarom ging hij dan nooit op zich zelf wonen? Het is waar dal hij een tijdje in de Alchimistengasse woonde, een oeroud pandje waarvan men mag aannemen dat iedere rechtgeaarde Kafkaliefhebber er in is geweest. Eigenlijk was dat huisje gehuurd door Ottla, zijn lievelingszuster. Maar Kafka ging ook in die tijd toch iedere avond braaf bij zijn vader en moeder eten.

Breed spectrum

Pawel toont verder aan dat Kafka na zijn puberteit helemaal niet zo wanhopig en ongelukkig was als hij zich later wenste te herinneren. Allemaal prachtige correcties op het officiële Kafka-beeld.

Maar daarin zit niet de sterkte van deze sympathieke levensbeschrijving. Dat is Pawels brede spectrum, het is de oppervlakte van het politieke en culturele podium waarop hij Kafka laat groeien. Het decor blijft vrijwel onveranderd Praag en zo hoort het.

Een van de eerste studies die ik over Kafka in handen kreeg was, lang geleden, een beduimeld exemplaar van Jan Molitor dat in 1951 was verschenen onder de titel Asmodai in Praag, Franz Kafka, zijn tijd en zijn werk. Jan Molitor is het pseudoniem van dr. Aimé van Santen, een taalgeleerde met een - zeker zo belangrijk - Tsjechische achtergrond. Molitor had het niet op Brod die hij Broderij en Broddelen verweet. Molitors voornaamste klacht was dat wel breeduit werd geschreven over de invloed van Dante, Kleist, Hebel en desnoods van Tolstoi op Kafka's werk, maar dat de geografische en maatschappelijke achtergronden waaruit Kafka's werk ontstond mistig bleven. Er moest meer uit bestaande bronnen worden geput, literatuur over Oostenrijk en Tsjechoslowakije moest worden geraadpleegd. Praag moest worden blootgelegd. ‘Kaartsystemen aanleggen, verwijzingen aanbrengen in het dagboek naar de correspondentie...’ enzovoort, enzovoort, schreef Molitor. Dat monnikenwerk heeft Pawel verricht. De ‘bundel gespannen zenuwen’ in het door maag- en darmstoornissen geteisterde lichaam komt prachtig tot leven. Bijna ondanks zichzelf want Pawel houdt ons steeds voor dat Kafka's voornaamste eigenschappen: aangeboren noblesse, tact, inlevingsvermogen en zeldzame kiesheid waren. Zo handhaafde Kafka zich, op het nippertje, totdat hij door een afschuwelijke keeltuberculose werd geveld.

Ik zou niet in een enkele regel onder woorden kunnen brengen wat er nu zo bijzonder is aan Kafka's geschriften. Uit het boek van Gustav Janouch (Gesprekken met Kafka) was me wel opgevallen dat Kafka op iedere vraag van Janouch zo'n onverwacht antwoord gaf. Janouch was eens met Kafka naar een tentoonstelling geweest waar ook werk van Picasso hing, kubistische stillevens en roze vrouwen met reusachtige voeten. Janouch had toen Picasso een moedwillige misvormer genoemd. ‘Dat geloof ik niet,’ zei Kafka, ‘Hij tekent alleen de vervormingen op, die nog niet tot ons bewustzijn zijn doorgedrongen. Kunst is een spiegel die, als een klok, zo nu en dan “voorloopt”.’ Janouchs Gesprekken met Kafka staan boordevol met dit soort onverwachte en ook geniale uitspraken. Kafka als dialectisch betogende wonderrebbe.

Pawel, die overigens Janouch niet zo hoog heeft zitten (hoe kon deze zich die gesprekken zo veel later allemaal zo precies herinneren?) geeft aan wat ik niet zo beknopt zou kunnen: de uniekheid van Kafka ligt in de wijze waarop Kafka dat wat doorgaat voor de realiteit als een ‘oneindige reeks wonderen beziet’.

Kafka was ironisch in zijn werk en waarnemingen en vaak pessimistisch. Hij was nooit cynisch en al helemaal niet kwaadaardig. Het is in dat verband heel nuttig dat Pawel aantoont dat dr. Kafka op zijn werk heel geliefd was. Hij leende wel geld aan mensen en wilde van terugbetalen soms niet weten. Over zijn werk schreef hij Brod eens een brief waaruit Pawel citeert: ‘In mijn vier districten vallen - nog afgezien van mijn andere werk - de mensen als dronkelappen van de steigers naar beneden, alle balken kiepen om, alle taluds raken los, alle ladders glijden uit, wat men boven deponeert, dat valt omlaag, wat men neerlegt, daar valt men zelf over. En ik krijg hoofdpijn van die jonge meisjes in de porseleinfabrieken, die onophoudelijk met stapels servies de trap af tollen.’

Franz Kafka

Ik kan het niet helpen maar ik vind dat enorm geestig geschreven. Ter ere van Pawels biografie heb ik nog eens Kafka's roman Amerika herlezen, juist ook omdat dit boek wel eens omschreven is als Kafka's ‘meest optimistische’ roman. Godbeware me, wat een ellende. Karl Rossmann, zestien jaren, wordt door zijn familie voor straf naar Amerika verbannen. Hij is door een dienstmeisje verleid. Van de eerste bladzijden af voelt de lezer al dat er met die Karl Rossmann, een sympathiek lulletje dat steeds rechtvaardig wil zijn en voor anderen opkomt, niets goed kan gaan. Amerika is niet af. Op de laatste bladzijde trekt Karl Rossmann per trein door het onmetelijk landschap met blauwzwarte rotsen. Had Kafka zijn roman zelf persklaar gemaakt, veel vrolijker zou het slot toch niet zijn geworden. Ik geloof dat Pawel in zijn interpretatie van Amerika iets te ver is gegaan. Die trein, schrijft Pawel, had een voor Karl Rossmann alias Franz Kafka onbestemde bestemming. ‘Inmiddels hebben we gezien waar die treinen een jaar of dertig later hun eindpunt vonden.’

Kun je zoiets schrijven? Was Kafka zó visionair?

Jiddischkeit

Ik vind Pawels biografie een schitterend boek, niet in de laatste plaats ook omdat hij ons zoveel vertelt over de vele bijfiguren in Kafka's leven. En dan natuurlijk dat eeuwige Praag waar Kafka niet los van kwam, gelukkig niet.

Een enkele maal proef je dat Pawel een aspect niet ongenoemd wilde laten hoewel hij er niets nieuws over te zeggen had. Is het waar dat Franz Kafka met zijn zuster Ottla een incestueuze verhouding had? Op de ene plaats zet Pawel een vraagteken, elders neemt hij dat voor het gemak maar als vaststaand aan. Het verduidelijkt immers zo gemakkelijk het verwrongene in het leven van de meester. Had Kafka (weer zo'n vraag) net als Napoleon een uitzonderlijk klein lid? Uit sommige brieven aan zijn verloofde Félice Bauer zou je dat kunnen opmaken maar regelrecht behandelt Kafka dit onderwerp nergens. Draai dat nu eens om. Stel dat Praagse Franz juist uitzonderlijk zwaar geschapen zou zijn geweest. Misschien hadden we dan wel al die meesterwerken niet kunnen lezen. Ik bedoel, wat het zwaarst weegt, moet het zwaarst hangen.

Laat nu niet de indruk postvatten dat Pawel zich vooral met ‘pietluttigheden’ heeft beziggehouden. Zeer fraai vond ik zijn uitgebreide exposé over Kafka's verhouding tot het jodendom whatever that may be. Een enkel voorbeeld over de man die permanent op zoek was naar zijn eigen Jiddischkeit. Tijdens de Eerste Wereldoorlog kwam Kafka in aanraking met een Oosteuropese rabbijn Grodeck (niet in het naamregister!) die met zijn aanhang in een smerige huurkazerne huist. Een ruige vent met haar op de rug van zijn neus en een zijden kaftan waaronder zijn onderbroek zichtbaar is. De man krabt in zijn baard en snuit zijn neus door zijn hand op de vloer. Max Brod beschreef in zijn biografie hoe Kafka die avond afstandelijk en nuchter bleef. Toen ze naar huis gingen had Kafka tegen Brod gezegd: ‘Strikt genomen was het ongeveer zoals bij een wilde Afrikaanse volksstam. Je reinste bijgeloof.’ Toch maakte dat leven van die Ostjuden een enorme indruk op hem. Toen hij eens een groep Russisch-joodse emigranten op doortocht naar Amerika gadesloeg schreef hij in een brief: ‘Als men mij toen de keus zou hebben gelaten te zijn wat ik wil, dan had ik een joods jongetje uit het oosten willen zijn, in een hoek van de zaal, zonder een spoor van zorgen.’

Volgens Pawel haatte Kafka zich zelf niet omdat hij een jood was ‘maar omdat hij dat niet genoeg was’.

Het door Jos Perry vloeiend vertaalde levensverhaal is biografie en scherpzinnige analyse tegelijk. En bovendien nog een cultuur-historische verhandeling over die groep Praagse joden die zich van de Duitse taal bediende. Een mooi boek om te lezen, op de plank te zetten en daarna weer vaak te raadplegen.

■