Vrij Nederland. Boekenbijlage 1986

[p. 8]

Thematisch zwalken
Freewheelend proza van Marjan Berk

De zelfvergrootster door Marjan Berk Uitgever: De Arbeiderspers, 152 p., f25,-

Martin Koomen

‘Ze liet zich nu in haar volle gewicht op hem zakken, hij steunde van verrukking. Achtenvijftig jaar was ie, en hij stroomde nu voor de derde maal binnen een uur moeiteloos in haar leeg. Nee, niet ín haar, zijn zaad kwam overal, verspreidde die lichte verse-champignongeur waar ze dol op was. Ze stak haar hand tussen haar benen, wreef zijn zaad als een schoonheidsmiddel in haar huid.’

Zo wordt een geslachtelijke ontmoeting beschreven in De zelfvergrootster, de nieuwe roman van Marjan Berk. Het citaat is om verschillende redenen karakteristiek voor deze schrijfster, dus niet alléén vanwege de verwijzing naar de geur van verse champignons, waarin men de auteur van titels als Nooit meer slank en De dag dat de mayonaise mislukte herkent. Er is daarnaast iets monters en onbekommerds in deze schriftuur, die een beetje de indruk geeft even ‘moeiteloos’ tot stand te zijn gekomen als de drie zaadlozingen van die achtenvijftigjarige man. Misschien méér dan voor enige andere levende Nederlandse schrijver of schrijfster, geldt voor Marjan Berk dat ze, zoals dat heet, ‘vlot’ schrijft.

Laat mij hier haastig deze mededeling aan toevoegen: ik bedoel dit als een compliment. In de letteren is Nederland nog altijd vooral een domineesland. Elke schrijver die genoeg reverentie voor zijn lezers heeft om zoals Berk naar een luchtige en soepel leesbare stijl te streven (een taakstelling lastiger te realiseren dan het voortbrengen van bloedeloze zwaarwichtigheden), die verdient in onze literatuur een hartelijk onthaal. En toch, in de vlotheid van Berks schrijfwijze schuilen ook weer risico's, specifieke gevaren waaraan zij in haar jongste voortbrengsel niet heeft weten te ontkomen.

De ‘zelfvergrootster’ waarover het in dit boek gaat, heet Mewalda van Dieten. Ze is mezzosopraan, met hart en ziel Wagner toegewijd en - als het verhaal opent - lid van het Operakoor. Die baan verliest ze door een keer bij het jaarlijkse voorzingen ‘zo vals als een kwartel’ te klinken. Voortaan zal ze in haar levensonderhoud voorzien door het geven van zanglessen. Vier leerlingen heeft ze al; de meestbelovende daarvan is de veelzijdige Eddy de Meeuw, die behalve de taxi waarmee hij zijn brood verdient ook Mewalda veelvuldig berijdt en die voorts samen met haar werkt aan zijn loopbaan als zanger in ‘het licht religieuze genre’.

Hele en halve fascisten

Deze gegevens bereiken de lezer via dikwijls heel korte hoofdstukjes, die worden afgewisseld met even puntige berichten betreffende het lot van andere sujetten. Er is bijvoorbeeld ook een groepje oudere vrouwen, van wie er een met een Duits accent spreekt, een gezelschap waarvan de deelgenoten elkaar steun en bijstand verlenen: ‘Per slot was hun saamhorigheid niet voor niets ontstaan in de meest duistere periode van hun aller leven, de tijd die ze gezamenlijk hadden doorgebracht in het kamp...’ En er is ene Gerard, die na drieënveertig jaar wordt gekweld door traumatische oorlogsherinneringen.

Marjan Berk
klaas koppe

Men is al een stevig eind gevorderd met de lectuur van dit boek als blijkt dat het hier niet om oorlogsslachtoffers in de gebruikele zin van het woord gaat, maar om lieden die fout waren in de oorlog en die bovendien, wat hun huidige opvattingen betreft, aan hun wereldbeeld van toen hebben vastgehouden. Op zo'n moment, als de lezer beseft dat hij niet zonder raffinement op het verkeerde been is gezet, wordt het duidelijk dat Berk alleszins effectief een verhaal kan vertellen. Kort daarna vloeien de diverse verhaallijnen samen. De Wagner-zangeres wordt onderhuurster bij een van de NSB-weduwen en er dreigt een situatie te ontstaan waarbij ze zich, geheel zonder erg, voor hun karretje laat spannen. Maar zover komt het niet. Op zeker moment tijdens een treffen van hele en halve fascisten in België, waar Mewalda als dirigente zal optreden met een door haar geleid zangkoor, dringt het tot haar door dat men haar en het koor heeft misleid. Ze geeft er nog juist op tijd demonstratief de brui aan.

De afronding van de geschiedenis omvat onder meer nog de beschrijving van enkele gewelddadigheden. Dit laatste lijkt niet meer dan passend in een roman waarin neofascisten zo'n grote rol spelen, maar het vervelende is dat je als lezer jezelf betrapt op de gedachte: dit was het dus waar in dit boek naartoe is gewerkt, deze taferelen moeten om zo te zeggen de hele schepping ervan rechtvaardigen en - het allerergste - dat dóén ze niet. Wat begon als een amusante zedenschets over een maffe zangeres in een kraakpand, lijkt daar aan het eind ineens te moeten worden opgevat als een waarschuwing tegen ultrarechtse opvattingen en de methoden van het fascisme. Misschien ook - wie zal het zeggen - is de schrijfster gezwicht voor het een of andere theoretische voorschrift om in het laatste kwart van haar roman voor wat lekker spannende momenten te zorgen: de beschrijving van een afstraffing, van die man met zijn ‘verse-champignongeur’, op het eind zelfs

Vervolg op pagina 16