Vrij Nederland. Boekenbijlage 1986

[p. 7]

Dwars door de wattendeken naar de innerlijke gifbelt
De moderne parabels van Jos van Manen Pieters

Een mens die aan jouw kant staat door Jos van Manen Pieters Uitgever: Zomer en Keuning, 192 p., f19,50

R. Ferdinandusse

Toen Jos van Manen Pieters 22 jaar was begon ze aan haar eerste roman. En de tuinfluiter zingt, die in 1955 verscheen. Sindsdien is ze romans blijven schrijven, en de drieëntwintigste ligt nu in de winkels. In 1965 kreeg Jos van Manen Pieters de Athos-prijs voor het meest door de bibliotheken uitgeleende werk van één schrijfster. In 1980 kreeg ze, aldus de omslag van haar nieuwste boek, een koninklijke onderscheiding voor haar werk. Volgens haar uitgever, de heer Mons van Zomer & Keuning, in een toespraak op 22 september jongstleden, zijn van de romans van Van Manen Pieters nu bijna vier miljoen exemplaren verkocht. Haar nieuwe boek, door die uitgever op diezelfde dag ten doop gehouden, heet: Een mens die aan jouw kant staat.

Louise Arntz had tamelijk lang, lichtbruin haar, niet dat gewone donkerblonde, maar met de warme, rijpe tint van bruine suiker. Haar gestalte was - gelukkig - zeer vrouwelijk van vormen en ‘uitstekend geproportioneerd’. Ze woonde op het prachtige, maar geheel vervallen huis De Heuvel omdat haar vader, antiekhandelaar, na in de steek te zijn gelaten door zijn compagnon. Karelsen, een bedrieger, alleen nog maar aan de whisky zat en de hele zaak naar de bliksem liet gaan. Zijn lever etterde weg. Emiel Tolmeyer, gemeentesecretaris, stijf, veertien jaar ouder dan Louise, goeie baan, hersens, verstokt vrijgezel, was de zoon van een botte, autoritaire vader, die Emiel, omdat die zo'n doetje was - ‘een juffershondje’, zei hij letterlijk - nauwelijks als zoon erkende. Emiel zag zijn vader, manegehouder, een keer ontkleed met een vreemde vrouw bezig, en daardoor werd hij impotent, en daardoor mislukte zijn (eerste) huwelijk. Hij droeg die schande in stilzwijgen met zich mee. Emiel ontmoet Louise, ziet het huis De Heuvel, begrijpt dat de vader doodgaat en denkt: áls ik met haar trouw, kan ik in dat huis wonen. Louise denkt: als ik die Emiel trouw, kan ik in dat huis blijven wonen. Toen ze elkaar voor het eerst kusten en streelden, wisten ze dat dit een maskerade was, berekening, en toch waren ze beide van goede wille.

In beschouwingen en recensies valt vaak te lezen dat Jos van Manen Pieters streekromans schrijft, christelijke streekromans. Zelf bestrijdt ze dat altijd met de herhaling dat het gaat om familieromans. En inderdaad, er komen (zie hiervoor) uitvoerige familiegeschiedenissen aan de orde. Maar voor hetzelfde geld zou je de Van Manen Pieters-boeken ook onder de herdersromans kunnen rangschikken, en constateren dat de Goede Herder door haar met bijzonder veel zwarte schapen wordt bedeeld. Rauwe zondes als drankzucht, hoererij, misbruik van macht, bot, autoritair egoïsme, het kwaad werkt altijd met zwaar materieel. Want die paar witte schapen zijn ook nog niet zuiver op de graat, bladzij voor bladzij worden ze gedreven naar de liefde en medemenselijkheid, maar steeds weer is er die grauwsluier van het falen. Onophoudelijk houden Emiel en Louise elkaar spiegels voor en tonen ze elkaar hun tekortkomingen, hun gemakzucht, luiheid, vooringenomenheid. Ze zijn al met een fout begonnen, ze deden of er liefde in het spel was, terwijl elk een eigen begeerte najoeg. Emiel kreeg het huis en de status en Louise hield het huis en haar vleugel en kon ongehinderd afstuderen in de klassieke muziek, die het huis zo machtig kon vullen. Dat is geen basis om de pijlen van het lot af te weren en voor we honderd bladzijden verder zijn botsen ze. Heftige crises. ‘Luister meisje,’ zei hij dicht bij haar ontdaan gezicht, ‘ik heb het idee dat we nu pas naar elkaar op zoek kunnen gaan, omdat er eindelijk een scheur is gekomen in de wattendeken die over jouw bewustzijn lag. En dan kan ik meteen een beetje balsem gieten in je wonden.’ Het klinkt als geestelijke wreedheid, en het is nog maar het eerste begin, als de twee laag voor laag hun gemoed voor elkaar openen. En het duurt nog een hele tijd voor ze elkaar gevonden hebben. Emiel breekt het laatst, de ‘ijsklomp van zijn ziel’ smelt. ‘Met een ruk gooide hij zich om, hij verborg zijn hoofd in zijn kussen en liet, voor het eerst sinds jaren en jaren, z'n emoties de vrije loop.’ En dat is niet gering. Zó woelt het in zijn binnenste dat hij de volgende morgen gebroken opstaat en om aspirine smeekt. Louise stuurt hem weer naar bed met hoofdpijnpoeders; een goddelijke kater.

Evangelie en emancipatie

Eén van de meest gestelde vragen aan Jos van Manen Pieters is of schrijven voor haar een hobby is. In een persbericht, bij de presentatie van dit nieuwe boek verspreid, beantwoordt ze die vraag als volgt: ‘Schrijven is geen ontspanning, het is een duidelijke inspanning. Dus het is voor mij geen hobby. Het is een beroep. Ik voel me een werkende vrouw.’

Dat is kloeke taal, en het frappante in haar werk is steeds meer dat niet alleen God (of: een stuk evangelie) haar tikkende vingers stuurt, maar ook de verworven wijsheid van de emancipatie. Zowel Louise als Riekje (schoonzuster van Emiel) winnen een stuk vrijheid door eigen inkomen. De moeder van Emiel, de wijze Aafke, ziet die dingen scherp en ze gewaagt ook wel van de zegeningen van het emancipatieproces dat de gelovige vrouwen ten deel is gevallen. Die stellingnames zijn zo eigentijds dat ze afsteken tegen de wat tragere beelden en gebruiken waarin de emancipatie wordt getoond. Het tutoyeren van de gedienstige, het grote kaas- en wijnfeest, het knalgele katoenen pak in de vorm van een overall, het zich afzetten tegen ‘burgerlijkheid’, het nog achterlopend taalgebruik (al ontbreekt het stuk medemenselijkheid niet) dat doet vermoeden dat binnenkort de boeken worden aangeprezen met Jos van Panen Mieters!

Hoezeer de schrijfster zich bewust is van die emanciperende zendingsdrift blijkt ook uit het thema dat het tweede deel van het boek beheerst: incest. De vader van Emiel, de botte brute manegehouder, had nóg een zoon, Bart, ook een botte bruut, die brandmeester is. Hij heeft, blijkt, jarenlang zijn dochter van haar elfde jaar af misbruikt. Op een gegeven moment verbreekt het kind de ban en vlucht naar Emiel en Louise. Dat het daarna allemaal goed verloopt, danken we aan de NCRV (en al die andere omroepen) die er zulke indringende praatprogramma's over uitzonden. Mevrouw Brozius, van de Vereniging tegen Seksuele Kindermishandeling binnen het Gezin, komt persoonlijk langs voor de nodige begeleiding en tot slot wordt Bart aangeklaagd.

Jos van Manen Pieters

Het grote, innerlijke conflict van Emiel en Louise is dan al bijna opgelost, de jonge gospelzanger Rolf staat klaar om Frieda, het misbruikte meisje, op te vangen en de geschiedenis rolt zich af als een brave case-study uit het dossier van de Vereniging. Bob en Daphne dertig jaar later in de termen van Gert en Hermien. Han B. Aalberse, van Bob en Daphne, haalde zijn wetenschap uit het Bronnenboek dat aantoonde dat incest veelvuldig voorkwam op de bedompte vaderlandse slaapzolders. En Jos van Manen Pieters liet bij de presentatie van het boek weten dat uit recente onderzoekingen bleek dat één op de vijftien vrouwen en meisjes in gezin of familie seksueel is of wordt gebruikt. God grijpt de ene bevolkingsgroep wat eerder bij het nekvel dan de andere. Frieda had zich al te pletter gebeden, en zie, toch kwamen de praatprogramma's nog op de beeldbuis.

Streekroman, familieroman, herdersroman? Gezien de door de schrijfster ook erkende inspanning waarmee de boeken geschreven zijn is het maar de vraag of we over roman moeten spreken. Zozeer wordt er met innerlijke kracht gewrocht dat het meer lijkt op de moderne versie van de gelijkenis. Voor Louise de gelijkenis van de Dwaze Pianiste. En voor Emiel de gelijkenis van de Hooghartige Bureaucraat. Dwars door de wattendeken die over de innerlijke gifbelt ligt. Maar niet los van een stuk maatschappelijke realiteit binnen het al bijna op zondag joggende christelijke gezin. Naast het evangelie de emancipatie!

■