Vrij Nederland. Boekenbijlage 1986

[p. 10]

Rites de passage in Haarlem
De topografie in de verhalen van Rein van der Wiel

Gezicht op Haarlem door Rein van der Wiel Uitgever: Querido, 137 p., f25,-

Diny Schouten

Wilsonplein, Schouwtjeslaan, Florapark, de Hout met professor Bronners Hildebrand-monument, Leidse Vaart, Leidse Buurt, Elswout, Zandvoortselaan, Willa Reinkes Internationale Boekhandel, Bisschoppelijk Museum, Van Boekenrodeweg, Groenendaal, Hazepaterslaan, Bakenesser toren: de stad Haarlem is onmiskenbaar Rein van der Wiels ‘land der letteren’. Hij brengt Haarlem en omstreken in de vier verhalen van zijn debuut, Gezicht op Haarlem zó exact in kaart, dat Querido's Letterkundige Reisgids op slag toe is aan een herziene en vermeerderde uitgave.

‘Gezicht op Haarlem’ is ook de titel van een beroemd schilderij (Rijksmuseum, Amsterdam) van Jacob van Ruisdael - men mag ook Jacob Ruysdael zeggen en spellen. Het titelverhaal, het langste uit de bundel, neemt zowat een derde van het boek in beslag. Daarin ziet Vincent Badoux, ‘zestien jaar oud en volgens velen “veel te lastig voor zijn leeftijd”’, het schilderij met bleekvelden, zon, torens en molens al geheel voor zich nadat zijn vader hem tijdens een fietstocht de plek gewezen heeft van waaruit Ruisdael keek. Wat later in het verhaal ziet Vincent het schilderij voor de eerste maal. ‘Er maakte zich een raar soort verdriet van Vincent meester,’ heet het dan. Oorzaak of belang van dat rare verdriet blijft wat in het vage. Er is een suggestie van toenadering tussen vader en zoon, die een ongemakkelijke verhouding met elkaar hebben nadat Vincents moeder het gezin heeft verlaten voor een zelfstandig bestaan. De ontroering kan ook bedoeld zijn als detail dat moet bijdragen tot het beeld van Vincent als een weerspannige puber, die achter bot gedrag probeert te verbergen dat hij geen raad weet met zijn gevoelens van eenzaamheid, van niet begrepen worden, en van zichzelf niet te begrijpen. ‘Hij leed,’ zegt de verteller met enige spot over Vincent.

Het verhaal beslaat een week uit diens bestaan, een schoolweek laat in het cursusjaar, als Vincent al met ontwijfelbare zekerheid weet dat hij de vijfde klas van het gymnasium zal moeten overdoen. Zijn bokkig gedrag, pesterig tegenover zijn stiefmoeder Laura, hooghartig tegenover zijn vader, gemaakt onverschillig tegenover een vriendinnetje, superieur tegenover een schoolkameraad, maakt Vincent Badoux, ‘zestien jaar oud, niet lelijk, lang, blond, al brede schouders, slank middel’, niet al te sympathiek. Een wat verwende jongen, die het verdient om op zijn nummer gezet te worden. Dat gebeurt ook. De stiefmoeder en het vriendinnetje, ‘A.M.’, beschreven als ‘een ijskoningin’, laten zich niet op hun kop zitten. Zelfs de schoolkameraad, de verlegen Tim, ‘in alles wat telde Vincents mindere’, weet Vincent heel aardig op zijn plaats te zetten als die uit zelf onbegrepen onlustgevoelens te ver is gegaan in een treiterij van zijn klasgenoten tijdens een spelletje schoolvoetbal.

Katharsis

Rein van der Wiel
steye raviez

Vincent is nog meer ontsteld door de ontdekking dat hij in zijn geblaseerde houding tegenover alles wat de ziel betreft op zijn gereserveerde en formele vader lijkt. Voor een recht pedagogische ervaring zorgt zijn lerares oude talen Fleutge, een leuk mens dat tijdens de behandeling van Euripides' Hippolytus aan de klas de vraag voorlegt of zoiets als (het een dag tevoren afgespeelde) Heizel-drama ooit in het oude Griekenland had kunnen gebeuren. In het klassegesprek maakt de wat onbeholpen en wijsneuzige hypothese van zijn vriend Tim, dat opgekropte agressie iets te maken heeft met vage onlustgevoelens, indruk op Vincent. Het schept de voedingsbodem om de woorden Vicit vim virtus, de deugdzaamheid overwint het geweld, die Vincent leest op het orgel van de grote Sint-Bavo, tot zich te laten doordringen. Vincent is zelf het meest verbaasd over zijn katharsis: ‘Ondanks de ironie belandde Vincent in een soort van gebed, (...) dat zijn houding tegenover zijn vader en Laura, zijn gedoe met A.M., zijn verhulde agressie in de buurt van Tim, dat dat alles binnen niet al te lange tijd te begrijpen zou zijn.’ Het slot zou helemaal sereen zijn als niet Vincent, net als Hippolytus, lichaamlijke belangstelling voor zijn stiefmoeder had, incestueuze gevoelens die door de verteller gezien worden als iets liefs, een vertederende toenaderingspoging.

Van der Wiel vertelt het verhaal over Vincents ‘rites de passage’ een beetje plagerig, licht geamuseerd, niet helemaal serieus. De grapjes zijn vederlicht: ‘de randvoorwaarden van de les’; ‘hij prepareerde veel minder dan de vereiste twintig regels Homerus veel minder grondig dan van hem werd verwacht’; en: ‘de rector sprak over “openheid naar de ouders toe”’.

Het is wel het meest bijzondere verhaal uit de bundel, de andere drie zijn vooral bizar. ‘Kareol’, het tweede verhaal uit de bundel, klinkt dreigend en noodlottig. Een werkloze man, zich verschuilend in de onttakelde Aerdenhoutse villa Kareol, identificeert zich om duistere reden met de achttienjarige jongen die hij voor zijn ogen zich te pletter ziet rijden in een witte

Vervolg op pagina 16