Vrij Nederland. Boekenbijlage 1986

[p. 13]

Een aanklacht tegen Macmillan
De zaak van de gerepatrieerde Kozakken en Joegoslaven

The Minister and the Massacres door Nikolai Tolstoy Uitgever: Century Hutchinson, 442 p., f60,20

Bert Zeeman

Waartoe de Britse en Amerikaanse regeringen aan het einde van de Tweede Wereldoorlog bereid waren om de samenwerking met de Sovjetunie in stand te houden, maakte de Britse historicus van Witrussische afkomst Nikolai Tolstoy bijna 10 jaar geleden duidelijk. In zijn Victims of Yalta beschreef hij hoe in de periode 1944-1947 meer dan 2 miljoen Sovjet-burgers, die zich aan het einde van de oorlog in westerse landen bevonden, gedwongen gerepatrieerd werden naar de Sovjetunie.

De repatriëring vond vooral plaats op wens van de regering in Moskou. Vanaf de definitieve wending in de oorlog na Stalingrad en El Alamein toonde zij grote interesse voor het lot van haar onderdanen, die als dwangarbeiders, gevangenen of Wehrmacht-soldaten elders in Europa verbleven. Al snel uitte zij de wens dat deze grote groep personen, voor zover die zich na afloop van de oorlog onder westers geallieerd commando zou bevinden, zo snel mogelijk naar de Sovjetunie zou terugkeren. De basis voor de repatriëring werd vervolgens gelegd tijdens het bezoek van Churchill en zijn minister van Buitenlandse Zaken Anthony Eden aan Moskou in oktober 1944. Het toen door Eden en zijn Sovjet-collega Molotov afgesloten akkoord kreeg formeel zijn beslag gedurende de conferentie van Jalta in februari 1945; ook de Amerikaanse regering hechtte daar haar goedkeuring aan de (zo nodig gedwongen) repatriëring van elkaars onderdanen, die zich na het beëindigen van de vijandelijkheden buiten de eigen landsgrenzen zouden bevinden.

Over het lot van de gerepatrieerden in de Sovjetunie schilderde Tolstoy een grimmig beeld. Velen werden na overdracht aan de Sovjet-autoriteiten onmiddellijk geliquideerd; anderen verdwenen in een van de vele kampen van de Goelag Archipel. Alhoewel de Amerikaanse regering in Jalta ook haar goedkeuring aan de repatriëring had gehecht, legde Tolstoy de meeste verantwoordelijkheid aan westerse zijde voor deze tragedie bij de Britse regering en dan met name bij Eden. Volgens Tolstoy hield Groot-Brittannië zich veel strakker dan de Verenigde Staten aan de Jalta-overeenkomst en achtten de Britten zich in tegenstelling tot de Amerikanen verplicht desnoods geweld toe te passen. Pas eind mei 1947 kwam er een einde aan een operatie die een onbekend aantal slachtoffers heeft geëist.

Victims of Yalta kende één los eind. Tot de gedwongen gerepatrieerden behoorde namelijk ook een grote groep kozakken en tsaristische Russen die na de Russische Revolutie van 1917 naar het buitenland waren gevlucht en derhalve niet als onderdanen van de Sovjetunie gezien konden worden. Desondanks was deze groep gedwongen gerepatrieerd en, op een enkele uitzondering na (die vrij kwam in de ‘dooi’ na Stalins overlijden in 1953), vermoord of naar de Siberische kampen gestuurd. Tolstoy was niet in staat een bevredigend antwoord te geven op de vraag waarom deze groep ook aan de Sovjetautoriteiten was overgedragen. De officiële verklaring dat in de algemeen heersende verwarring van de eerste naoorlogse dagen hier een betreurenswaardige en afgrijselijke fout was begaan achtte hij onvoldoende. Wat er precies dan wel gebeurd was kon hij echter op dat moment ook niet reconstrueren. De militaire instructies waren terug te vinden, maar de politiek verantwoordelijke lag op het kerkhof. ‘Wether we shall ever know the full story is questionable,’ was in 1977 zijn onbevredigende conclusie.

Sindsdien heeft de kwestie van de kozakken Tolstoy niet meer losgelaten. Hij zette zijn onderzoekingen voort en stuitte daarbij op nog zo'n afgrijselijke fout. Gelijktijdig met de gedwongen repatriëring van de kozakken bleken Britse troepen ook grote aantallen gevluchte Joegoslaven, die zich aan de Britten hadden overgegeven, tegen hun zin aan Tito's partizanen overgedragen te hebben. Hun lot was niet anders dan dat van de kozakken: onmiddellijke liquidatie dan wel dood op korte termijn. In Stalin's Secret War (1982) en in het artikel ‘The Klagenfurt Conspiracy’ in Encounter van mei 1983 lichtte Tolstoy vervolgens al enkele tipjes van de sluier op, die hij nu in The Minister and the Massacres geheel wegtrekt.

Dubbele samenzwering

Het boek beschrijft een periode van krap een maand: van de overgave begin mei 1945 van de eerste kozakken en Joegoslaven aan Britse troepen in Karintië (Oostenrijk) tot 4 juni, de dag dat de geallieerde opperbevelhebber voor het Middellandse-Zeegebied, Alexander, de gedwongen repatriëring definitief verbood. In de tussentijd waren zo'n 70.000 mannen, vrouwen en kinderen die niet onder de Jalta-overeenkomst vielen tegen hun wil aan Sovjet- en Joegoslavische autoriteiten overhandigd waar hun meestentijds een vreselijk lot wachtte. De verantwoordelijkheid voor deze daad legt Tolstoy bij Harold Macmillan (nu als Lord Stockton op 92-jarige leeftijd nog zitting hebbend in het Britse Hogerhuis), de politieke adviseur van Alexander. Met voorbijgaan aan de expliciete orders geen enkele niet-Sovjet-burger gedwongen te repatriëren, gaf Macmillan op 14 mei 1945 tijdens een bijeenkomst in Klagenfurt de plaatselijke militaire commandant de opdracht de in zijn gebied verblijfende kozakken en Joegoslaven terug te sturen, eventueel met gebruikmaking van geweld en misleiding.

Dat is de ene helft van de dubbele samenzwering die Tolstoy tracht te ontrafelen. De andere helft bestaat uit de pogingen de heimelijke overdracht te verbergen voor de hogere politieke en militaire autoriteiten. Alexander wist van niets totdat hij het gebied zelf bezocht; het Britse kabinet verkeerde in de overtuiging dat er alleen Sovjet-onderdanen gerepatrieerd werden en ook de Amerikanen werden in het ongewisse gelaten. Bij zijn onderzoekingen stuitte Tolstoy verschillende malen op verdwenen archieven (bijvoorbeeld het archief van politiek adviseur Macmillan, maar ook stukken die Tolstoy een aantal jaren eerder wel had gezien) en zijn conclusie is dat er vanaf mei 1945 een bewuste poging is (en nog steeds wordt) gedaan om de overdracht geheim te houden. Opnieuw gaat daarbij de beschuldigende vinger uit naar Macmillan. In feite is The minister and the Massacres dan ook een 400 pagina's tellende publieke aanklacht tegen de voormalige Conservatieve premier.

Overtuigt Tolstoy's aanklacht, of anders gezegd, is Macmillan met dit boek definitief schuldig verklaard?

Tolstoy's bewijsvoering is zonder twijfel indrukwekkend. De gebeurtenissen worden van alle kanten belicht, het schriftelijke bewijsmateriaal (voor zover aanwezig) wordt in het algemeen betrouwbaar gepresenteerd en zowel getuigen à charge (veruit in de meerderheid) als décharge komen uitgebreid aan het woord. De verdachte zelf weigert vragen van Tolstoy te beantwoorden, maar zijn verklaringen voor de gebeurtenissen tegenover andere onderzoekers worden door Tolstoy zorgvuldig ontleed en moeten dan meestal als onhoudbaar gekarakteriseerd worden. De combinatie van Macmillans stilzwijgen, de verdwenen archiefstukken (Tolstoy spreekt zelf van een doofpot) en Tolstoy's requisitoir zorgt kortom voor een sterke zaak voor de openbare aanklager.

Harold Macmillan
david levine

En toch. Een dergelijke publieke aanklacht behoort, wil zij geheel overtuigen, boven kritiek verheven te zijn en wat dat betreft heeft Tolstoy enige steekjes laten vallen. Zijn bronvermelding is vaak uitermate summier en hetzelfde citaat binnen 10 pagina's in twee verschillende versies tegenkomen roept natuurlijk vragen op. De verklaring hiervoor kán betrekkelijk eenvoudig zijn, een ‘slip of the pen’ of een vuiltje in het oog tijdens een correctie, maar het stelt wel de betrouwbaarheid

[vervolg op pagina 14]