Vrij Nederland. Boekenbijlage 1986

[p. 8]

Een drukproef uit Ulysses met correcties van Joyce

James Joyce
wyndham lewis

Hoe lees ik Ulysses
De roman zoals James Joyce hem bedoelde

Op 29 oktober 1921 maakte James Joyce met een zucht van verlichting bekend dat zijn roman Ulysses af was. Hij had er zeven jaar over gedaan. Op 2 februari 1922, zijn verjaardag, overhandigde zijn uitgeefster Sylvia Beach hem de eerste twee exemplaren van het boek, gebonden in de kleuren van Griekenland. Voor het zover was had Joyce de door meesterdrukker Maurice Darantiere gezette tekst dusdanig voorzien van wijzigingen dat het een wonder mocht heten dat er een leesbaar boek ontstond. Nochtans bleek de tekst enige tijd geleden wel zo'n vijfduizend kleine afwijkingen te vertonen met de oorspronkelijke typoscripten. In een nu verschenen nieuwe editie van Ulysses zijn al deze afwijkingen hersteld waardoor de roman voor het eerst te lezen is zoals Joyce hem had bedoeld.

Ulysses. The corrected text door James Joyce Uitgever: Random House, 650 p. Importeur: Van Ditmar, f73,60 (geb.) In paperback verschenen bij Vintage, f34,85 (imp. Van Ditmar) en bij Penguin, f34,60
James Joyce. A biography. New and revised edition door Richard Ellmann Uitgever: Oxford University Press, 887 p. Importeur: Van Ditmar, f49,95

Anthony Paul

James Joyce heeft de grote ontdekking gedaan dat literatuur het best universeel kon zijn door een zeer sterke plaatsgebondenheid. Ulysses is van alle romans tegelijkertijd het meest tot in detail plaatsgebonden en het universeelst, met uitzondering wellicht van Finnegans Wake. Dank zij Joyce associëren we het menselijk tekort tegenwoordig allemaal tot op zekere hoogte met een kleinburgerlijke Dubliner uit 1904: Stephen, een jonge, zelfvoldane intellectueel die rebelleert tegen kerk, familie, vaderland; Bloom, wandelende jood, bedrogen, verward mens van goede wil. Joyces dwingende artistieke ego heeft een universele waarde gegeven aan de bijzonderheden van zijn eigen ervaring en zijn eigen creatieve spanning tussen een onverwoestbare geworteldheid en de status van ballingschap, en heeft een universele geldigheid opgeëist voor een zeer sterk Ierse visie op de geschiedenis en een persoonlijke mengeling van theologie en esthetiek.

Dit is zelfs zo als we Ulysses niet hebben gelezen (misschien is het zelfs zo voor mensen die helemaal geen boeken lezen, al is het moeilijk iets met zekerheid te zeggen over een dergelijk gesmoord, visachtig bestaan). Mensen die het boek gelezen hebben zullen zich er sterker dan anderen van bewust zijn hoeveel het bijdraagt tot de hedendaagse werkelijkheid. Poëzie verandert niets, houdt Auden ons voor; hij had niet helemaal gelijk: ze verandert niets behalve de werkelijkheid. Audens regels over Freud:

‘voor ons is hij nu geen persoon meer maar een heel klimaat van zienswijzen’

gelden evenzeer voor Joyce (zoals ze ook opgaan voor Kafka, van wiens wereld we eveneens bewoners zijn, of we dat nu leuk vinden of niet). Maar Freud hoeft niet per se gelezen te worden - Joyce beslist wel.

En dat is natuurlijk een probleem. Ik heb uiterst onderlegde vrienden die Ulysses niet gelezen hebben en er wordt niet verwacht dat ik dat raar vind, zoals ik zou doen als ze Anna Karenina of Madame Bovary niet had gelezen. Mensen weten dat Ulysses ‘het boek van de eeuw’ is; maar dat lijkt juist wel een reden om het niet te lezen: er is zo iets onvermijdelijks aan de eeuw. Bovendien is Ulysses ‘onleesbaar’. Dat zegt iedereen. Dat is het enige dat iedereen weet van het boek. Zelfs van Anthony Burgess, die meer heeft gedaan dan wie ook van onze tijd om Joyce onder een breder publiek te brengen, is bekend dat hij dat woord heeft laten vallen, of althans heeft toegegeven dat Joyce minder ‘leesbaar’ is dan bij voorbeeld Graham Greene. Professor Bronzwaer maakte in zijn recensie van deze nieuwe editie onlangs in de Volkskrant opvallend gebruik van het woord ‘onleesbaar’ en schrikte lezers vervolgens nog verder af door zich te concentreren op een aantal bij uitstek cryptische punten.

Noten

Ik mag niet de hoop koesteren te kunnen aantonen dat Ulysses niet ‘onleesbaar’ is; het is ‘onleesbaar’ in de zin dat het onuitputtelijk rijk is, dat geen lezer mag hopen op één en hetzelfde moment, of zelfs ooit, alles te doorgronden wat er gaande is; en zelfs in de zin dat gedeelten van de roman zich doelbewust tegen lezingen verzetten doordat ze doelbewust vervelend zijn, aangezien verveling onontkoombaar is in elk willekeurig boek dat zich ten doel stelt het gehele leven te omvatten. Toch zou ik er graag met de grootst mogelijke nadruk op willen wijzen dat Ulysses tevens oneindig en magnifiek leesbaar is, reusachtig onderhoudend, komisch en ontroerend.

Misschien wordt Ulysses in dit land even veel gelezen als overal elders, bewonderenswaardig verknocht als de Nederlanders zijn aan literatuur; maar Nederlandse lezers worden wel geconfronteerd met een hindernis in de vorm van de vertaling van Vandenbergh, die niet alleen veel fouten bevat (waarvan er enkele ongetwijfeld onvermijdelijk waren, want als er één boek onvertaalbaar is, is dit het wel), maar de lezer bovendien ontmoedigt met dat afzonderlijke deel noten. Joyce zelf heeft gezegd dat hij nooit een roman zou willen lezen die moest worden uitgelegd met behulp van noten. Daarmee maakte hij niet zo maar een eenvoudig grapje, maar deed hij een subtiele uitspraak over zijn eigen werk. De manier om Ulysses te begrijpen is veeleer het zorgvuldig te lezen dan uitleg van buitenaf te raadplegen.

De tekstuele moeilijkheden waarop wordt ingegaan door de talloze uitleggers van Ulysses vallen uiteen in twee categorieën. Ten eerste zijn er de simpele onduidelijkheden die voortvloeien uit Joyces hevige specificiteit, zijn fanatieke zorg om geografisch en historisch nauwkeurig te zijn. Joyce beroemde zich erop dat Dublin, als het werd verwoest, tot in detail herbouwd zou kunnen worden uit zijn werk. In een brief aan zijn tante Josephine vroeg hij: ‘Is het voor een normaal iemand mogelijk om over het hek van Eccles Street 7 te klimmen, hetzij vanaf het pad, hetzij vanaf de stoep, zich van het laagste deel van het hek te laten zakken tot zijn voeten hoogstens nog zo'n meter van de grond zijn en neer te komen zonder zich te bezeren? Ik heb het zelf zien doen door een vrij atletisch gebouwde man. Ik heb die informatie in detail nodig om te beslissen over de formulering van een alinea.’ Het is aardig om in gedachten tante Josephine die informatie voor haar neef te zien vergaren; maar ook al heeft hij die misschien nodig gehad, wij niet. Van de lezer wordt eenvoudig niet verlangd dat hij Dublin herbouwt.

Evenmin hoeven we te weten wie Joyce in zijn boek verwerkte, al is dat onderwerp op zichzelf boeiend genoeg en wordt er zeer grondig op ingegaan in Richards Ellmanns magnifieke biografie, die nu verkrijgbaar is in een stevige paperbackeditie. Het boek bezit een uitzonderlijke combinatie van pluspunten: het is zowel angstvallig gedetailleerd als buitengewoon goed geschreven, en is tegelijkertijd een voortreffelijke kritische inleiding tot het werk van Joyce. Van Ellmann vernemen we bij voorbeeld de precieze verwantschap tussen Buck Mulligan en Oliver Gogarty, tussen Simon Dedalus en Joyces vader, die dezelfde kleurrijke vloeken gebruikte - ‘Shite and onions!’ en ‘Agonizing Christ, wouldn't it give you a heartburn on your arse?’ Maar al wat de lezer van Ulysses hoeft te weten is dat Buck Mulligan voor altijd Buck Mulligan is, vrolijk, grof, godslasterlijk in zijn ‘yellow dressing-gown, ungirdled’, en dat Simon Simon is.

Veel problematischer is natuurlijk de befaamde lading literaire en culturele verwijzingen, de encyclopedische eruditie van het boek. Ook hier denk ik echter dat dergelijke zaken van groter belang waren voor de schrijver dan ze voor de lezer hoeven zijn, en dat Joyce zelf de noodzaak voor de lezer overschatte om iets van hetzelfde huiswerk te doen dat hij had moeten doen. Hij raadde de lankmoedige tante Josephine bij voorbeeld aan zich op

[p. 9]

Ulysses voor te bereiden door een vertaling van de Odyssee uit de bibliotheek te halen. Natuurlijk draagt het iets bij tot ons begrip van de roman als we weten dat elk hoofdstuk correspondeert met een episode uit de Odyssee; maar de parallellen zijn heel vrij en speels: Aeolus, de god der winden, wordt geestig vertaald in het kantoor van een krant dat bol staat van de gezwollen retoriek en de winden waar iedereen mee mee waait; de Sirenes worden twee sexy, muzikale barmeisjes; de Cycloop een fanatieke (dat wil zeggen geestelijke eenogige) nationalist, enzovoorts. Je hoeft echt niet zoveel Homerus te kennen om Ulysses te lezen.

Fundering

Het uitgebreide formele niveau van het boek is voor het eerst beschreven door Stuart Gilbert in zijn James Joyce's ‘Ulysses’, dat verscheen in 1930. Gilbert schreef met Joyces instemming en tot op zekere hoogte als zijn spreekbuis, dus heeft zijn boek een canoniek gezag. Gilbert laat ons zien dat elk hoofdstuk niet alleen zijn corresponderende homerische episode heeft, maar tevens zijn overheersende kleur, lichaamsorgaan, verteltechnieken, enzovoorts. Het merendeel van die informatie is alleen maar verwarrend voor iemand die het boek voor het eerst leest. Evenals zijn nauwgezette authenticiteit was het hele uitgebreide stelsel van structuren noodzakelijk voor Joyce, een man die niet alleen bezeten was van literatuur, theologie en geschiedenis, maar ook van samenhang, toeval, de betekenis van getallen. Het is echter verre van duidelijk in welke mate de lezer zich bewust dient te zijn van die hele uitgebreide structurele fundering van de roman, in welke mate die moet worden gezien als een ondersteuning die nodig was voor de bouwer maar waar het voltooide gebouw buiten kan. De technische middelen waarmee de roman tot stand wordt gebracht en de kunstgrepen die er een min of meer verborgen vorm en eenheid aan geven zijn niet waar het om gaat. Het onderwerp van Ulysses is het menselijk tekort: een onderwerp waaraan culturele verwijzingen zonder meer een dimensie van universaliteit verlenen. Maar het is een roman, geen uitgebreid acrostichon (zoals Finnegans Wake al met al is); zoals Ellmann zegt: ‘Joyce introduceert veel materiaal dat hij niet van plan is uit te leggen, zodat zijn boek, net als het leven, de indruk wekt tal van draden te hebben die men niet kan volgen.’ Dat is het werkelijk complexe van Ulysses, zoals het er ook het oorspronkelijke en glorieuze aan is: het boek is even onbestemd, even onverklaarbaar als het leven en moet in dezelfde geest genomen worden als het leven. Duik erin, verwacht niet dat je het allemaal zult begrijpen, geniet ervan.

Eén klein voorbeeld: het krantekantoor-hoofdstuk opent met de ironisch-pompeuze kop

IN THE HEART OF THE HIBERNIAN METROPOLIS

(in alle voorgaande edities als één regel gedrukt) en wordt in het vervolg nog door andere onderbroken, wat een komisch en verhelderend commentaar oplevert op de voorvallen en dialoog waar verslag van wordt gedaan. Op zeker moment moet Bloom denken aan zijn joodse opvoeding bij het zien van een zetter die van achter naar voor leest. AND IT WAS THE FEAST OF THE PASSOVER verkondigt de onzichtbare verteller uitgestreken. Gedachten aan Passover (het joodse paasfeest), verhaspelde herinneringen aan het geloof van zijn voorouders, gaan Bloom door het onsystematische hoofd: ‘Next year in Jerusalem. Dear, o dear! All that long business about that brought us out of the land of Egypt and into the house of bondage alleluia. Shema Israel Adonai Elohenu. No, that's the other. (...) Justice it means but it's everybody eating everyone else. That's what life is after all.’ Waar het hier om gaat is niet om precies te weten wat dit allemaal betekent - áls het al iets betekent - maar om Blooms kenmerkende innerlijke stem te herkennen en met hem mee te voelen, om te constateren dat er de spot wordt gedreven met godsdienstige verklaringen van het bestaan, en om nota te nemen van de verwijzing naar kannibalisme, een van de secundaire leidmotieven van de roman. Hetzelfde geldt wanneer Stephen Dedalus op zijn geheel verschillende, literair-intellectuele manier mijmert over de ketters van de vroeg-christelijke kerk en een van hen vereenzelvigt met zijn vijand, de godslasterlijke Mulligan, en verwijst naar Photius, Arius, ‘Valentine, spurning Christ's terrene body, and the subtle African heresiarch Sabellius’; dan hoeven we echt niet te weten wie al die mensen waren of wat ze geloofden; wat we wel moeten zien is dat Stephen een jonge intellectueel is die de wereld probeert te begrijpen met behulp van theologie, en hoe de blasfemist Mulligan past in zijn wereldbeeld van dat moment. Zoals in elke roman zijn de ideeën er niet naar believen, maar als element van karakterisering en romanstructuur. Zoals Stephen zich probeert te bedienen van theologie, zo probeert Bloom zich te bedienen van wetenschap. Beider poging mislukt: het laatste, geheel onintellectuele woord is aan het zinnelijke, zinnige vlees, zoals belichaamd door Molly Bloom.

Peren

De werkelijke moeilijkheid aan deze buitengewone roman is een stijlmoeilijkheid, zoals Marilyn French stelt in haar bruikbare en leesbare uiteenzetting over Ulysses, The Book as World (Het boek als Wereld, Meulenhoff, 1982). Poëzie wordt, zoals Mallarmé Degas voorhield, niet gemaakt met ideeën maar met woorden. Om Ulysses te begrijpen moeten we voor alles uitzonderlijke aandacht besteden aan de taal en aan al de nuances en stylistische variaties, de hele slagorde van thematische motieven. Hier is bijvoorbeeld Blazes Boylan, de opzichtige verleider, die peren koopt voor Molly Bloom:

‘The blond girl in Thornton's bedded the wicker basket with rustling fibre. (...)

She bestowed fat pears neatly, head by tail, and among them ripe shamefaced peaches.’

Zoals altijd wanneer Boylan op het toneel is, zwelt het vocabulair op. Woorden die de hitsige Boylan-stijl vertegenwoordigen zijn ‘bedded’, ‘fat’, ‘ripe shamefaced’. (De fruitmand wordt later door Bloom aangetroffen met nog maar één peer erin, een teken dat Boyland inderdaad met Molly naar bed is geweest.) Daarnaast is ‘rustling fibre’ gewoon een mooi nauwkeurige onomatopee; ‘head by tail’ kan ons heel goed doen denken aan Blooms rare gewoonte om met zijn hoofd aan het voeteneind te slapen; waarna de dikke peren ons kunnen doen denken aan twee lichamen in bed, en wel in het bijzonder aan dat van de mollige Molly, wier kont elders met een meloen wordt vergeleken.

Er zit heel wat in natuurlijk, zoals in alle goede poëzie. (Op dit niveau van literatuur worden ‘poëzie’ en ‘proza’ nutteloze categorieën.) Maar ‘onleesbaar’? (Toegegeven, het helpt als je geheel en al thuis bent in de Engelse taal.)

James Joyce en Sylvia Beach in Parijs

Joyce en zijn kleinzoon Stephen

En nu is de grote roman leesbaarder en toegankelijker dan hij ooit is geweest. Het is nauwelijks overdreven om te zeggen dat we nu voor het eerst de roman kunnen lezen die Joyce bedoeld had dat we zouden lezen. Hans Walter Gabler, hoogleraar aan de universiteit van München, heeft met zijn ploeg assistenten een opmerkelijke restauratie van Joyces tekst tot stand gebracht; Gabler ging terug naar al de beschikbare bronnen, manuscripten, typoscripten, gecorrigeerde drukproeven, vergeleek die nauwkeurig en reconstrueerde de geschiedenis van de tekst, dat wil zeggen zocht precies uit wat er aan de schrijfmachine en bij de drukker gebeurd moet zijn. Al dat speurwerk is te vinden in een dure wetenschappelijke uitgave die een paar jaar geleden verscheen; wat we nu hebben is gewoon de schone tekst, ontdaan van de meer dan vijfduizend fouten en onduidelijkheden die er altijd aan hadden gekleefd. Het is de dichtst mogelijke benadering van een definitieve tekst. Lezing ervan is een opbeurende ervaring: het boek heeft een klaarheid en helderheid waarvan we nooit hebben geweten dat het die miste.

De pakkende geschiedenis van de tekst van Ulysses en van de eerste uitgave uit 1922 wordt geschetst in een redactioneel nawoord. Het is een verhaal dat gepaard gaat met typende amateurs van verscheidene nationaliteiten, Franse zetters van wie een enkeling net genoeg Engels kende om vervelend te worden, en een excentrieke, heldhaftig experimentele schrijver die nog de laatste hand legde aan het boek terwijl het werd gedrukt, die dikwijls latere versies corrigeerde zonder er eerdere bij te hebben (in die dagen van voor de fotokopie waren typoscripten schaars), en wiens ogen er zo slecht aan toe waren dat hij op doktersvoorschrift niet mocht lezen of schrijven. Het is nauwelijks verrassend dat de eerste druk een verbasterde tekst bevatte. Joyce corrigeerde die voor de uitgave van 1936 maar zag van alles over het hoofd, om maar te zwijgen van de nieuwe generatie drukfouten en misverstanden die nu het licht zag.

De Franse zetters corrigeerden veelvuldig het Frans van Joyce, zodat wanneer hij ‘Entente cordial’ schreef om een Dublinse uitspraak aan te geven, dat werd genormaliseerd tot ‘Entente cordiale’. Of ze corrigeerden zijn Engels, zodat het ‘blue French telegram a curiosity to show’: ‘Nother dying come home father’ uiteraard werd ‘Mother dying...’ Weg curiositeit, derhalve. Het weifelende antwoord ‘Nes. Yo’ werd verbeterd in ‘Yes. No’; Blooms grapje ‘Mity cheese’ ging verloren in ‘Mighty cheese’. De drukkers dachten kennelijk dat Joyce een chaotische amateur was die niet kon spellen.

Een ander soort fout betrof de weglating van hele regels tekst, waardoor raadsels ontstonden als het volgende (Bloom kijkt in de etalage van een theehandelaar en voelt de hitte van die broeierige 16de juni):

‘So warm. His right hand once more slowly went over again: choice blend, made of the finest Ceylon brands.’ Dat is nu hersteld in:

‘So warm. His right hand once more slowly went over his brow and hair. Then he put on his hat again, relieved: and read again: choice blend, made of the finest Ceylon brands.’

Uitroeptekens

Het is eerder een kwestie van veel kleine veranderingen dan van grote openbaringen. Zoals Richard Ellmann in zijn voorwoord zegt: ‘Bewonderaars van Ulysses (...) hoeven niet te verwachten een werk aan te treffen dat hun onvertrouwd is. Ulysses heeft een lofwaardige poetsbeurt gekregen en er zijn enkele kleine volmaaktheden teruggevonden.’ Eigenlijk vind ik dat hiermee de nieuwe editie te kort wordt gedaan. Het cumulatieve effect van al die veranderingen is aanzienlijk, en niet zelden wordt je begrip van de roman ingrijpend gewijzigd. Een van de eerste dingen die opvallen is dat het openingshoofdstuk nu 47 uitroeptekens heeft die voorheen ontbraken, aangezien de Franse typiste geen! op haar machine had. Vrijwel al die !s behoren toe aan Buck Mulligan, wiens uitbundige grofheid nu duidelijker overkomt. Een ander hoofdstuk, ‘Eumaeus’ (16) is ontdaan van honderden komma's die er door een normaliserende bemoeial over waren uitgestrooid, en het ritme is aanmerkelijk verbeterd.

Hier zijn een paar ‘kleine volmaaktheden’: in gesprek met Mr. Kernan bij de begrafenis van Paddy Dignam, in alle voorgaande edities:

‘Bloom nodded bravely, looking in the quick bloodshot eyes. Secret eyes, secret searching eyes.’

Nu lezen we:

‘Bloom nodded gravely looking in the quick bloodshot eyes. Secret eyes, secret-searching.’

‘Gravely’ is veel zinniger; een on-Joyceaanse komma is verdwenen; en wat een overtollige vorm van woorden was is nu een briljant en uiterst kenmerkend neologisme.

Deze fraaie nieuwe editie is een triomf van de moderne tekstwetenschap. De prachtige roman glanst nu als een wonderbaarlijk gereinigd schilderij.

■