Vrij Nederland. Boekenbijlage 1986

Voorbijschuivende beelden
Virginia Woolfs laatste roman Golven vertaald

Golven door Virginia Woolf Vertaling Gerardine Franken Nawoord Bernard Benstock Uitgever: De Bezige Bij, 302 p., f34,50

Marja Brouwers

Op 7 februari 1931 noteerde Virginia Woolf in haar dagboek de voltooiing van De golven. Haar opluchting werd enigszins getemperd door een vermoeden dat deze roman voor de meeste lezers te ontoegankelijk zou blijken, een vermoeden dat haar nog geruime tijd zou blijven kwellen. ‘I had become firmly convinced,’ luidde het een halfjaar later in een brief aan de dichter John Lehmann, ‘that The Waves was a failure, in a sense that it wouldn't convey anything to anybody.’ De notitie van 7 februari vervolgt met een opmerking over de beelden in het boek. Virginia Woolf schreef een heel zuiver ritmisch Engels, met veel aandacht voor accenten, toon en klankkleur, maar de poëzie van De golven was ook een effect van de manier waarop zij in beelden dacht, en hier beelden gebruikt had ‘niet in een vaste opbouw, zoals ik eerst had geprobeerd, coherent; maar eenvoudig als beelden, suggestief, zonder ze iets bepaalds tot stand te laten brengen. Ik hoop dat zo de geluiden van de zee en de vogels, dageraad en de tuin, steeds onderbewust aanwezig zijn gebleven en hun werk ondergronds kunnen doen.’

Voor beelden staat daar het woord ‘images’. De golven is opgebouwd uit reeksen beelden, maar inderdaad zo, dat een allegorisch gestemde calvinist er niet veel plezier aan zal beleven. Nergens wordt verwezen naar het soort ‘betekenis’ waaromheen een ronde cirkel te trekken valt, noch naar iets dat zich laat grijpen en bespreken buiten de context van het verhaal. Afgezien daarvan is in de loop der jaren gebleken dat het met die ontoegankelijkheid wel meevalt. Elke van de negen episoden opent met een cursieve passage. Deze passages volgden de zon op haar weg van de ochtend tot de avondschemer. In de verschuivingen van licht en donker wordt gezinspeeld op een substantieloze tegenwoordigheid, op gedachten en gewaarwordingen als schaduwen die zich verdiepen, en vervormen, om weer te vervagen. Er zijn terugkerende impressies van de zee, van het ritme en de beweging van de golven, van een tuin, van een kamer met een interieur. De beschreven plaats krijgt geen contouren. Af en toe is er een glimp van een landschap. De aandacht verplaatst zich van het voorjaarsgroen van gazons en bebladerde bomen geleidelijk naar de winterse toppen van bergen met eeuwige sneeuw.

Die cursieve passages verbinden de roman tot een eenheid. Het impressionistische is schijn. Alle boeken van Virginia Woolf blijken bij bestudering uiterst doordacht gestructureerd, maar niet vanuit een logica die achteraf met ieder voorbijgeschoven beeld haar rekening wil vereffenen. Evenmin vanuit een willekeur: tussen het logische en het beeldende of imaginaire is uiteindelijk geen volstrekte scheiding te maken. In het verglijden en in elkaar overvloeien van de beelden, dat zich weerspiegelt in het beeld van de golven en de beweging die ze veroorzaken onder het wateroppervlak, ‘elkaar volgend, elkaar achtervolgend, in eindeloze gang,’ ontstaat een grondpatroon, een beeld van het leven zelf als een ononderbroken beweging, waarvan de diepste zin en laatste bedoeling net even buiten het blikveld blijven. Dit grondpatroon is met al zijn variaties als gouddraden door de hele tekst heen geweven.

Richtingsprincipe

Er treden zes personages op, drie mannen en drie vrouwen. Hun levensloop wordt gevolgd vanaf een zekere dag in hun jeugd tot in een tijd dat zij oud zijn geworden en een van hen, Rhoda, haar leven inmiddels door zelfmoord heeft beëindigd. Er is een zevende personage, Percival, die alleen van buitenaf, door de ogen van de anderen, wordt gezien. Het is aannemelijk dat in Percival de gestalte oprijst van de jong gestorven broer van Virginia Woolf, Thoby Stephen. De laatste episode heeft een toegevoegde regel: ‘De golven braken op het strand,’ een regel waarin dit ‘breken’ centraal staat terwijl het beeld zelf de gedachte aan een werkelijk ‘breken’ weer wegneemt. Het water vloeit terug, wordt weer een met de voortgaande beweging van de golfslag. Naar mijn gevoel is met die laatste regel de afwezigheid van een richtings-principe in de hier beschreven levens opgelost. Uit het dagboek van de schrijfster zou men kunnen opmaken dat die coda werd toegevoegd als een gedachte achteraf.

In de episoden zelf blijven details van plaats en tijd vaag en wordt alles gefilterd door de waarneming van de zes personages. Bernard, Neville, Louis, Susan, Jinny en Rhoda spreken om beurten, in aanhalingstekens als betrof het dialogen, maar ze richten hun woorden niet tot elkaar. Het zijn alleenspraken, die ononderbroken een stroom van indrukken en gevoelens weergeven waarin zowel de complexe volledigheid als tegelijkertijd, de overweldigende futiliteit van het leven tot uitdrukking komt. Het is duidelijk dat de zes elkaar kennen, contact hebben met elkaar. Opmerkingen van Jinny over zichzelf worden later door Neville overgenomen als opmerkingen over Jinny's karakter. Een beeld dat Susan voor zichzelf gebruikt, kan later ineens door Bernard worden begrepen. Zo is er in het onoplosbaar isolement van deze alleenspraken, die bijna uitsluitend tot zichzelf zijn gericht, toch ook weer een suggestie van die open en ongehinderde aandacht die mensen voor elkaar kunnen hebben als zij waarden en omstandigheden met elkaar kunnen delen. Aan het eind wordt door Bernard, die zijn leven lang schrijver heeft willen zijn en ‘verhalen’ heeft willen vertellen, een samenvatting gegeven. En dan verdwijnt het patroon.

De zes stemmen zijn niet stilistisch gedifferentieerd. Wat de personages van elkaar onderscheidt zijn de verschillende beelden die zij ieder naar zich toehalen. Kwastjes en sjaaltjes, wijde jurken, allerlei dingen die wapperen in de wind, karakteriseren de luchtig over de oppervlakte van het leven dansende Jinny. Susan, aards en onverzettelijk, wringt in haar zakdoek harde knopen en wacht op iets dat het hard verknoopte in haarzelf zal losmaken. Neville, de klassiek georiënteerde homoseksueel die zich gedoemd voelt ‘altijd afkeer te wekken in de mensen van wie ik houd’, wil het leven tot orde reduceren. Over de woorden van Louis ‘ligt een dikke laag pakijs’. Onvermijdelijk ziet de lezer nu en dan de gezichten van bekende Bloomsbury-figuren opdoemen: Vila Sackville-West, Lytton Strachey, John Maynard Keynes. Dit blijven flitsen. Ook is in elk van de zes karakters wel iets te herkennen van Virginia Woolf zelf, misschien het meest in de suïcidale Rhoda, omspoeld door beelden van nevel en water, en in de schrijver Bernard, die zijn eigen identiteit niet scherp omlijnt omdat die steeds verschoven raakt in een symbiose met de identiteiten van anderen.

Vertaling

In de ochtend van 25 maart 1941 liet Virginia Woolf voor haar man Leonard een briefje achter, stopte een zware steen in de zak van haar mantel en verdronk zich in de rivier achter het huis. Het is bekend dat in haar boeken dikwijls personen uit haar naaste omgeving figureerden. Ook dat de leden van de Bloomsbury-groep, die het literaire Londen in die jaren domineerde en waarvan Leonard en Virginia Woolf als eigenaren van de Hogarth Press het invloedrijke middelpunt waren, in de dagelijkse gang van zaken het vernietigend oordeel niet schuwden. Zo sloten zij D.H. Lawrence uit. Dat zou ik misschien ook hebben gedaan. Zij sloten ook Wyndham Lewis uit. Dat geeft te denken. In De golven is geen spoor van oordeel, karikatuur, protest of zelfbeklag te vinden. Niets kan verder van Virginia Woolf verwijderd zijn geweest dan een overzichtelijke wereld van the good guys and the bad guys. Nooit verloor ze het respect voor haar onderwerpen en nooit drong ze haar eigen persoonlijkheid op. Ook om die redenen, en niet alleen omdat zij in dit boek de in de jaren dertig nog erg experimentele stream-of-consciousness-techniek tot het uiterste perfectioneerde, vind ik De golven haar meest indrukwekkende én haar meest karakteristieke roman.

De vertaling van Gerardine Franken is over het algemeen nauwkeurig en handhaaft daarbij niet alleen de leesbaarheid, maar ook veel van het poëtisch glazuur. Wie er met de stofkam doorheen gaat, vindt natuurlijk wel wat. Als Neville zegt dat hij niet van plan is zijn leven te slijten met ‘one of those high-minded University women’ bedoelt hij niet een ‘ethisch denkende, academisch gevormde vrouw’ en in diezelfde zin zou ik bovendien zijn teruggedeinsd voor het ‘als een worm de schedels van Sophocles en Euripides in en uit te rennen’ (p. 66) omdat ik niet goed weet hoe een worm rent. Maar er zijn ook prachtige vondsten, en veel weerbarstig aandoende problemen zijn glansrijk opgelost. Bij het vertalen van Virginia Woolf moet de vertaler een zo groot aantal beslissingen nemen die te maken hebben met de aard van het literaire Nederlands tegenover die van het Engels, dat zulke vertalingen eigenlijk om een aparte bespreking vragen, wil men aan het werk van de vertaler recht doen. Ik vind dat dit geldt voor alle vertalingen van het werk van de grote Angelsaksische prozaïsten uit de eerste helft van de eeuw (James Joyce, Gertrude Stein, William Faulkner, Virginia Woolf, Ernest Hemingway) die tevens grote en dikwijls zeer eigenzinnige stilisten waren.

■