Vrij Nederland. Boekenbijlage 1986

[p. 5]

De briefwisseling tussen Pasternak, Rilke en Marina Tsvetajeva
Drie stijlen van exuberantie

Boris Pasternak, Marina Tsvetayeva, Rainer Maria Rilke. Letters, Summer 1926 Bezorgd door Yevgeny Pasternak, Yelena Pasternak en Konstantin M. Azadovsky Vertaald in het Engels door Margaret Wettlin en Walter Arndt Uitgever: Jonathan Cape, 215 p., f75,75

Karel van het Reve

Rainer Maria Rilke, Marina Tsvetajeva en Boris Pasternak hebben alle drie onsterfelijke gedichten geschreven. En alle drie waren ze als briefschrijvers geneigd tot exuberantie. Een dromerige exuberantie bij Rilke, een gekwelde, redenerende exuberantie bij Pasternak en een fanatieke exuberantie bij Tsvetajeva. Zij was de ‘gekste’ van de drie: Leuk voorbeeld: een criticus, vorst Svjatopolk-Mirski, vraagt haar om het adres van Pasternak. Zij geeft hem dat adres niet: dat adres is van haar. Mirski moet haar zijn brieven aan Pasternak sturen, en zij stuurt ze door. Als de vrouw van Pasternak uit Moskou een paar weken naar Duitsland gaat (we zijn in de jaren twintig en dan zijn zulke dingen mogelijk) ontstaat de situatie dat Pasternak met twee in het buitenland verblijvende vrouwen correspondeert: zijn eigen vrouw en Marina Tsvetajeva. Dat is meer dan de jaloerse Marina kan verdragen. Dat Pasternak thuis een vrouw heeft vindt zij niet erg. Maar brieven wisselen met een man die ook met een andere vrouw brieven wisselt - dat is haar te veel. Zij verbreekt de correspondentie. Prachtig van gekte is - in een brief aan Pasternak - een tirade over de zee, waar ik een paar stukjes uit citeer (de streepjes zijn van mij): ‘Ik hou niet van de zee. Heb er een hekel aan. Een grote ruimte en je kunt nergens lopen. - En de zee 's nachts? - Koud, angstaanjagend, onzichtbaar, zonder liefde, vervuld van zichzelf, zoals Rilke. - Ik voel mee met het land. Het land heeft het koud. De zee heeft het nooit koud, de zee is koud. - En helemaal rond. Een monsterlijke schotel. Plat, Boris.’ Vooral die laatste zin is prachtig: ‘Plat, Boris.’ ‘Trop d'imagination, trop peu de logique,’ schreef een docent onder haar eerste Franse opstel.

Het redelijkst van de drie is Rilke. Als Marina zich verontschuldigt voor haar struikelend Duits, schrijft hij haar terug dat haar Duits helemaal niet struikelt, maar alleen af en toe een zware stap doet, zoals iemand die een trap afgaat met treden van ongelijke hoogte en van te voren niet weet waar zijn voet neer zal komen. Marina's Duits was inderdaad niet zo slecht. Zij maakte zelfs een Rilkeaans gedicht in Tsvetajeva-Duits:

Durch alle Welten, durch alle Gegenden,
An allen Weg-Enden
Das ewige Paar der sich-nie-Begegnenden.

Dit boek is een met commentaar doorspekte Engelse uitgave van de brieven die Rilke, Pasternak en Tsvetajeva met elkaar gewisseld hebben in de zomer van 1926. Rilke had op jeugdige leeftijd, in 1899 en 1900, in gezelschap van Lou Andreas Salomé, bezoeken aan Rusland gebracht. Hij vond Rusland prachtig. Je krijgt de indruk dat hij vooral de banaal-folkloristische kant van Rusland bewonderde, de houten, geverfde lepels en de samovars. Dat blijkt bijvoorbeeld uit zijn waardering voor de schilder Vaznetsov, die historische schilderijen maakte zoals die omstreeks 1900 in de mode waren - denk maar aan de historische schoolplaten van vroeger: Hermann in het Teutoburgerwoud, Claudius Civilis in de Betuwe, alles in ‘historische’ kostuums. Het verschijnsel is interessant en weinig beschreven: iets wat je thuis in overvloed vindt en waar je niet naar omkijkt - pseudo-middeleeuwen, Duitse maagden met blonde vlechten, stoere landbouwers, edele ridders - krijgt iets onweerstaanbaars als je het in buitenlandse, in dit geval Russische verpakking tegenkomt. Ook de nog niet door industrialisatie en urbanisatie bedorven Russische boer maakte Rilkes geestdrift wakker, vooral als zo'n boer hem vertelde hoe fijn het is om 's morgens vroeg in het voorjaar op het land te werken, met al die leeuweriken in de lucht. Dat in Oostenrijk, Duitsland, Frankrijk en Zwitserland menige boer woonde die hem hetzelfde had kunnen vertellen kwam niet in Rilke op.

david levine

Maar zijn geestdrift had ook minder belachelijke kanten. Hij leerde Russisch en bracht het daarin zo ver, dat hij Russische gedichten maakte. Die gedichten zijn wel van geringe kwaliteit en grammaticaal niet vlekkeloos, maar het zijn onmiskenbaar Russische gedichten. ‘Rusland wurde,’ schreef hij later in een brief, ‘die Grundlage meines Erlebens und Empfangens’ - wat dat dan ook betekenen moge. Hij las zo'n beetje de hele negentiende-eeuwse Russische literatuur in het origineel. Hij wilde zich zelfs in Rusland vestigen en in zijn onderhoud voorzien door het schrijven van stukken voor Soeworins Nieuwe tijd.

Een van Rilkes Russische kennissen was de schilder en tekenaar Leonid Pasternak, bekend om zijn deprimerende illustraties bij Tolstojs Opstanding. Bij een van hun ontmoetingen was Leonids tienjarige zoon Boris aanwezig - de enige keer dat de dichters Rilke en Pasternak elkaar ontmoet hebben.

In alle staten

Eind 1925 gebeurde het volgende. Leonid Pasternak, na de revolutie geëmigreerd en wonend in Duitsland, schrijft een Duitse brief aan Rilke, die in Zwitserland woont, om hem te feliciteren met zijn vijftigste verjaardag. Hij vertelt in die brief onder meer dat zijn zoon Boris een bekende Russische dichter is en een groot bewonderaar van Rilke. Rilke stuurt een vriendelijke brief terug, waarin hij onder meer schrijft dat hij getroffen is door de jeudige roem van Pasternaks zoon Boris, en dat hij enkele mooie gedichten van hem gelezen heeft in een door Ilja Ehrenburg uitgegeven bloemlezing, die hij helaas is kwijtgeraakt. Vader Pasternak schrijft over die brief aan zijn zoon in Moskou en belooft hem een afschrift van Rilkes brief te sturen. Maar nog eer dat afschrift komt is Boris in alle staten. Hij schrijft een lange Duitse brief aan Rilke:

‘Grosser, geliebtester Dichter! Ich weiss nicht, wo dieser Brief endete und wodurch er sich vom Leben unterschiede, gäbe ich den Gefühlen der Liebe, Bewunderung und Erkenntlichkeit die zwei Jahrzehnte zählen, volle Sprache.’ Zo gaat de brief nog een flink tijdje door.

In die tijd was Pasternak bezeten van de in Frankrijk wonende Marina Tsvetajeva. Het is moeilijk je voor te stellen wat hij in haar gedichten gezien heeft. In Rilke had hij een dichter die enigszins op hem leek, maar de harde, stotende, fanatieke verzen van Tsvetajeva waren eigenlijk niets voor hem. Maar Pasternak had een merkwaardige eigenschap: warm lopen voor dingen die hem eigenlijk vreemd waren. Iemand die zei dat de verzen van Pasternak niet deugden geestdriftig bijvallen. Iedereen toejuichen die hem slechte verzen voorlas. Gedichten maken over brave, bij de overheid goed liggende onderwerpen: de revolutie van 1905, het vijfjarenplan, de algemene staking in Engeland.

Misschien lag het ook allemaal anders. In ieder geval: Pasternak was in 1926 gek van Tsvetajeva, en toen hij een brief aan Rilke schreef vroeg hij hem dringend om aan Tsvetajeva in Parijs een gesigneerd exemplaar van de Duineser Elegien te sturen. Rilke deed dat, en toen sloegen meteen alle stoppen bij Tsvetajeva door. Zij spreekt hem aan met ‘Rainer Maria Rilke’ (waarop hij heel gevat antwoordt met ‘Marina Tsvetajeva’) en ze stuurt hem een paar van haar dichtbundels, met hier en daar verklarende opmerkingen in het Duits in de kantlijn geschreven. Later gaat ze op ‘Du’ en op ‘Rainer’ over. Ze droomt ervan dat Pasternak naar Frankrijk zal komen en dat ze dan met zijn tweeën in Zwitserland bij Rilke op bezoek zullen gaan. Maar er komt een kink in de kabel: Rilke schrijft haar dat zijn Russisch niet goed genoeg is om haar gedichten te lezen, hoewel hij pas nog zonder moeite Oblomov gelezen heeft. Dan slaat Marina's jaloezie toe: dat hij haar niet lezen kan is tot daar aan toe. Maar dat hij wel Gontsjarov leest! Zij verbreekt de correspondentie.

Ondertussen sterft Rilke aan leukemie, wat Tsvetajeva en Pasternak niet weten. Als hij dood is lezen ze dat in de krant.

Toen ik het boek las moest ik af en toe aan onze geschiedenisleraar Jacques Presser denken. Toen hij merkte dat David Koker en ik Rilke lazen en bewonderden vroeg hij een deeltje Rilke te leen, en toen hij het teruggaf zei hij dat hij die Rilke ‘op een bepaalde manier toch een beetje een oud wijf’ vond. Neem Rilkes brief aan Pasternak:

Mein lieber Boris Pasternak,

Ihr Wunsch ist in derselben Stunde, da Ihr unmittelbarer Brief mich, wie ein Wehen von Flügelschlägen, umgeben hatte, erfüllt worden; die ‘Elegien’ und die ‘Sonette an Orpheus’ sind schon in den Händen der Dichterin. Dieselben Bücher kommen dann nächstens - in andere Exemplaren, auch an Ihnen. Wie soll ich Ihnen danken, dass Sie mich haben sehen und fühlen lassen, was Sie in sich so wunderbar vermehrt haben. Dass Sie mir so grossen Ertrag Ihres Gemüts zuwenden können, ist ein Ruhm Ihres fruchtbaren Herzes. Mögen aller Segen über Ihrem Wesen sein. Ich umarme Sie.

Ihr Rainer Maria Rilke.

Ik zou zo'n brief niet graag geschreven of ontvangen willen hebben, maar Pasternak droeg deze brief tot zijn dood in zijn portefeuille met zich mee als iets heel kostbaars.

Een nadeel van dit boek is dat de commentatoren geen afstand weten te bewaren. Ze doen wat wel meer commentatoren doen: de inhoud van de brieven telkens nog eens samenvatten en aan de lezer vertellen wat hij ervan denken moet. Veel lezers houden daarvan.

De vertaling - uit het Duits en uit het Russisch - is niet slecht en heel zorgvuldig, zonder de neiging die Engelse vertalers nogal eens hebben om alles een beetje vlotter en eenvoudiger te maken. Ter illustratie het gedicht dat Rilke voor Tsvetajeva schreef in haar exemplaar van de Duineser Elegien:

Wir rühren uns, womit? Mit Flügelschlägen,
mit Fernen selber rühren wir uns an.
Ein Dichter einzig lebt, und dann und wann
komt, der ihn trägt, dem, der ihn trug, entgegen.

Niet onverdienstelijk maakt de vertaler daarvan:

We touch each other. How? With wings that beat,
With very distance touch each other's ken.
One poet only lives, and now and then
Who bore him, and who bears him now, will meet.

De Nederlandse lezer die Duits kent verwijs ik naar de Duitse uitgave, die onder de titel Rainer Maria Rilke, Marina Zwetajewa, Boris Pasternak, Briefwechsel, in 1983 verschenen is bij Insel-Verlag in Frankfort aan de Main. Het boek is in Rusland gemaakt, maar daar niet verschenen.

■