Vrij Nederland. Boekenbijlage 1986

[p. 15]

Dokter, zes penicilline zes, graag
Variaties in de omgang tussen arts en patiënt

Bedside Manners. The Troubled History of Doctors and Patients door Edward Shorter Uitgever: Simon and Schuster, 316 p. Importeur: Van Ditmar, f62,85

Ad van Iterson

Een vrouw komt bij de dokter met pijn in de buik. De dokter onderzoekt haar en constateert symptomen van een blindedarmontsteking. ‘Dat kan niet,’ zegt de vrouw, ‘die is er al uit.’ De dokter besluit toch te opereren. Hij vindt een grote, roodgloeiende appendix. Verontwaardigd grijpt hij naar de telefoon en belt zijn collega, van wie de vrouw beweerde dat hij haar blindedarm had verwijderd. ‘Jazeker herinner ik me mevrouw Curtis,’ zegt de collega; ‘een appendectomie.’ ‘Nou, dat hebben wij zojuist gedaan,’ zegt de verontwaardigde dokter. ‘Mijn God,’ is de reactie, ‘wat heb ik er dan uitgehaald?’

Dit is nu niet direkt het soort anekdotes dat je in wetenschappelijke werken aantreft, maar Edward Shorter, hoogleraar geschiedenis aan de Universiteit van Toronto is daar heel ruim in. Zijn nieuwste boek, Bedside Manners, over twee eeuwen getroubleerde geschiedenis van dokters en patiënten, staat er werkelijk vol mee. De enige conclusie die je aan zulke tragikomische anekdotes kunt verbinden, is: ‘het zégt toch wel iets.’ Ik durf echter te wedden dat je uit hetzelfde bronnenmateriaal nóg zo'n verzameling anekdotes kunt halen die net zoveel zegt - maar dan het tegenovergestelde.

Shorter heeft iets bedacht en is vervolgens anekdotes gaan zoeken die zijn visie schragen. Is dat erg? Ja, dat is erg, behoor je te zeggen. Ik weet het niet meer zo zeker. Ik ben, voor wat de ‘menswetenschappen’ betreft, meer en meer geneigd te denken: als die visie maar prikkelt. Wat zou het, als die eenzijdig is? Een ander zal zich dan weer sneller uitgedaagd voelen daar zijn eigen eenzijdige visie tegenover te stellen. Zo blijft iedereen wakker.

Als je je maar enigszins aan de spelregels houdt. En dat doet Shorter. Hij schrijft helder en eenvoudig, hij spreekt zichzelf niet tegen en hij zoekt geen verklaringen in de stand van de sterren of in de onveranderlijke menselijke natuur, maar in veranderende menselijke bindingen - zij het dat hij zich daarin wel erg beperkt: hij kijkt nauwelijks naar bindingen buiten de spreekkamer. Bovendien is hij zo sympathiek om van tijd tot tijd toe te geven dat iets maar een strong impression is, dat hij in dit geval slechts beschikt over some hints en dat deze redenering of course speculative is. Maar is zijn visie ook prikkelend?

Braak- en purgeermiddelen

Shorter ziet in de geschiedenis van de verhouding tussen dokters en patiënten drie fasen. In de eerste fase (1750-1850) waren de dokters zowel als de patiënten ‘traditioneel’, in de tweede fase (1880-1950) allebei ‘modern’ en in de laatste fase (1950-...) heten ze ‘postmodern’.

Gevaarlijke adjectieven. Een betrekkelijk begrip als ‘modern’ plakken op een periode die absoluut tot de verleden tijd behoort, dat is vragen om moeilijkheden. Je komt er nog wel één fase verder mee (door er dus ‘post’ voor te zetten), maar dan? ‘Post-postmodern’? Of krijgen we weer een reeks ‘neo’-periodes?

De verhouding tussen traditionele dokters en traditionele patiënten was slecht. De dokters lieten zich leiden door één simpele theorie: getting those poisons out of there, eruit met dat vergif. Dat kon langs verschillende wegen: via de mond, de anus, de geslachtsorganen, de aders en de poriën. Dus gaven de dokters braakmiddelen, purgeermidden en urineermiddelen, dekten de patiënten toe, zodat ze goed gingen zweten, en tapten bloed af. Niet bepaald fijnbesnaarde types, althans de gewone Amerikaanse dokters, maar wel kleurrijk. Neem Dr. Dictionary uit Illinois. Dat was zo'n geweldige vloeker dat hij het woordenboek van de duivel van buiten kende: vandaar zijn bijnaam. Hij kon in hoog tempo vijfendertig minuten onafgebroken vloeken zonder zichzelf één keer te herhalen. Tijdens een bijeenkomst van de County Medical zei een jonge dokter een rijmpje op over de opsnijderij van Dr. Dictionary, in de foutieve veronderstelling dat deze niet in de kamer aanwezig was. Dr. Dictionary kwam van achteren op de jonge dokter af, trok hem aan zijn oren uit zijn stoel, sleepte hem naar de overloop en trapte hem naar beneden.

‘You said a moment ago that everybody you look at seems to be a rabbit. Now just what do you mean by that, Mrs. Sprague?’
james thurber

Met uitzondering van de internisten en chirurgen van de Royal Colleges in Londen genoot de medische stand weinig prestige. Liever de oude huismiddeltjes en de produkten van de kruidenvrouwtjes dan het lancet, de trekpleister en de bloedzuigers van backwood doctors als Dr. Dictionary. Dat de traditionele patiënten toch af en toe bij de traditionele dokters aanklopten, was omdat deze laatsten ook - en als enigen - beschikten over real powerful drugs, zoals kwikchloride. Puur vergif, maar je kon er goed van afgaan.

In de tweede helft van de negentiende eeuw kwam de moderne dokter in beeld, met in zijn kielzog de moderne patiënt. De moderne dokter was een produkt van de medical school. Daar leerde hij (dankzij een paar grote sprongen voorwaarts op het gebied van de pathologische anatomie en de microbiologie) een belangrijke nieuwigheid: de juiste diagnose stellen. Let wel: hij leerde er niet hoe je een ziekte kunt genezen, maar hoe je een ziekte kunt vaststellen. Ik kan het me nauwelijks voorstellen, maar de moderne patiënt raakte daar zeer van onder de indruk. Het prestige van de dokters steeg, ook in eigen ogen. Er ontstond zoiets als medische autoriteit. Daarvan getuige het - weliswaar apocriefe verhaal van Henry.

Henry was erg ziek. De dokter kwam en boog zich over hem heen. ‘Marian,’ zei hij tegen Henry's vrouw. ‘Henry is dood.’ Henry kwam overeind en zei kwaad: ‘Ik ben niet dood. Ik leef.’ Daarop zei Marian: ‘Henry, ga liggen; de dokter weet het het beste.’

Agressief zelfvertrouwen

Autoriteit wekt vertrouwen. Ook bij de moderne patiënt: alles wat deze op zijn lever had, vertelde hij aan de moderne dokter en deze nam op zijn beurt er de tijd voor. Met een moderne dokter kon je altijd een goed gesprek beginnen. En dat - nu komen we aan de kern van het boek - had een heilzame werking op ziektes van psychologische oorsprong, die ook vóór de oorlog een groot deel van alle ziektes voor hun rekening namen. De ziektes van het lichaam kon de moderne dokter niet genezen, maar de ziektes van de geest des te beter.

De postmoderne dokter, die in de jaren vijftig en zestig afstudeerde, heeft dat vermogen verloren. Allemaal de schuld van de penicilline en aanverwante geneesmiddelen. Rond de Tweede Wereldoorlog werd het duidelijk: allerlei dodelijke ziektes konden daadwerkelijk worden genezen met behulp van biochemische geneesmiddelen. Deze gedachte veroorzaakte een grote opwinding, die al snel omsloeg in een agressief zelfvertrouwen: we zullen die ziektes wel eens even eronder krijgen! De dragers van die ziektes werden helemaal vergeten. In plaats van ‘patiënt-gericht’ werd de postmoderne dokter ‘ziektegericht’.

Maar de - inmiddels postmoderne - patiënt heeft ook niet stilgezeten: gealarmeerd door de indianenverhalen in de kranten en gedesoriënteerd door het moderne instabiele gezinsleven interpreteert deze meer en meer klachten als ziektesymptoom en stapt dus veel sneller naar de dokter. Het noodlot wil dat men met al die klachten, die voor een groot deel ‘psychisch’ zijn, bij de postmoderne dokter aan het verkeerde adres is: die heeft geen interesse meer, en door de grote stijging van het aantal consulten ook geen tijd meer, om eens lekker met de postmoderne patiënt te praten. Een crisis in de gezondheidszorg, schrijft Shorter. Een crisis die zich uit in een toename van psychogenetische ziektes, in wederzijds wantrouwen tijdens het spreekuur, in een agressieve patiëntenrechtenbeweging en in een renaissance van de kwakzalverij. Net als in de traditionele fase consulteert de postmoderne patiënt alleen nog maar zijn dokter om aan real powerful drugs te komen: ‘Dokter, ik ben verkouden, schrijft u even een penicillinekuurtje uit.’

Shorter concludeert niet dat de antibiotica nu maar in de zee moeten worden gegooid; daarvoor zijn ze veel te heilzaam. Hij zou alleen willen dat de bedside manners van vroeger terugkeren, dat de postmoderne dokters weer leren luisteren naar het verhaal van hun patiënten. Met deze vrome wens, die in duizenden scripties in het hoofdstuk ‘konklusie’ wordt uitgesproken, eindigt ook dit boek.

Zo je al typen van dokters en patiënten kunt onderscheiden, dan passen ze niet keurig in periodes - zelfs niet in periodes die zo ruim zijn afgebakend als die van Shorter. Met uitzondering wellicht van de traditionele dokter zie je alle typen van dokters en patiënten nog vrolijk door elkaar rondlopen.

De geschiedenis van dokters en patiënten laat zich niet in een driedelig keurslijf wringen. Shorter is dan ook voortdurend in de weer inopportune feiten dusdanig te interpreteren dat ze toch in zijn model passen. Dat prikkelt niet, maar irriteert. Gelukkig maken de anekdotes veel goed.

■