Vrij Nederland. Boekenbijlage 1986

[p. 11]

Schijnbewegingen van verscheurde zielen
Het door de dood beademde oeuvre van Stig Dagerman

Natte sneeuw. Verhalen door Stig Dagerman Vertaling: J. Bernlef Uitgever: Meulenhoff, 175 p., f27,50
Het eiland der verdoemden door Stig Dagerman Vertaling en nawoord: Karst Woudstra Uitgever: Meulenhoff, 302 p., f34,50
De levende stilte van Stig Dagerman door Jeroen Brouwers Uitgever: Meulenhoff, 38 p., f9,50

Atte Jongstra

Een van de interessantste Zweedse schrijvers van na de oorlog is Stig Dagerman. Hij stierf al op eenendertigjarige leeftijd en liet een relatief groot oeuvre na: vier romans, twee verzamelbundels verhalen, een novellenbundel, een reisreportage, een flink aantal gedichten en een grote hoeveelheid kranteartikelen. J. Bernlef introduceerde Dagermans werk in de jaren zestig in Nederland. Eerst met eeh vertaald verhaal in Randstad, daarna met een keuze van verhalen in Natte sneeuw. Vorig jaar verscheen een (herziene) druk van deze bundel; nu verscheen in de vertaling van Karst Woudstra een van Dagermans romans, De dömdas ö, in vertaling Het eiland der verdoemden geheten.

‘Dagerman is de schrijver van een volledig zwart, door de dood beademd oeuvre,’ schreef Jeroen Brouwers. Wie bijvoorbeeld in Natte sneeuw het verhaal ‘Een kind doden’ leest zal dat onmiddellijk beamen. In de eerste alinea wordt aangekondigd dat een automobilist een kind zal doodrijden; vervolgens worden de gangen van automobilist en kind naar plaats en tijdstip des onheils gevolgd, het ongeluk geschiedt, het kind sterft en de automobilist is niet veel beter af: ‘Maar het leven is zo onbarmhartig voor degene die een kind heeft gedood, dat daarna alles te laat is.’ Dagerman schreef het korte verhaal voor het Zweedse ‘Veilig Verkeer’, maar veel idealisme klinkt er niet uit op. Om zijn eenzaamheid te verdrijven joeg hij trouwens zelfs 's nachts over de Zweedse wegen, en als hij dan nog de onbarmhartigheid van het bestaan niet kon verdragen reed hij naar huis en bleef met draaiende motor in de garage staan voor een van zijn geliefde ‘koolmonoxidespelletjes’. Tijdens een van die spelletjes overleed hij, mogelijkerwijs per ongeluk, al is dat niet erg waarschijnlijk: een week of wat eerder had hij al eens besloten om te sterven.

Samen met de heruitgave van Natte sneeuw vorig jaar verscheen van Jeroen Brouwers De levende stilte van Stig Dagerman, ondanks de subtitel ‘essay’ een van de impressionistische biografische schetsen zoals we die van Brouwers kennen. Toch komt Dagerman redelijk uit de verf. ‘Hij jaagde op troost als een jager op wild,’ schrijft Brouwers over hem. In eerste instantie door boeken te schrijven, later lukte dat niet meer. Dagerman schreef er wanhopig over aan een vriend: ‘Ik kan niets meer, niet meer schrijven, niet meer lachen, niet meer praten, niet meer lezen. Ik voel dat ik overal buiten sta.’

Het leven is onbarmhartig voor Dagermans gevoel. Voor hem, en ook voor de personages die zijn werk bevolken. Voor het kind en de automobilist in zijn verhaal ‘Een kind doden’, voor de schipbreukelingen in Het eiland der verdoemden. Deze roman verscheen in 1946, een tijd waarin de mensheid een trieste balans op te maken had: de oorlog was net afgelopen, nieuws over de concentratiekampen begon in alle hevigheid door te dringen en de eerste atoombommen waren gevallen. Of Dagerman zich nu door deze zaken heeft laten inspireren, of dat hij uit persoonlijke ervaringen en achtergronden heeft geput: het thema in Het eiland der verdoemden - de mens is in zeer vijandige omgeving hopeloos aan zichzelf overgeleverd - sprak een hele generatie aan. Dagerman werd met dit onheilspellende boek op slag beroemd.

Het eiland der verdoemden volgt de vijf laatste dagen van zeven schipbreukelingen. Bij een boottocht heeft de dronken kapitein zijn schip in een storm op de riffen laten lopen, en zo zitten hoofdpersoon Lucas Egmont en diens lotgenoten zonder proviand op een eiland ver weg, slechts in gezelschap van agressieve hagedissen. Hun eerste schipbreuk is het echter niet geweest: van elk van de figuren in Het eiland der verdoemden is het leven al lang op de klippen gelopen. Allen zijn volstrekt verscheurde zielen die radeloos zijn overgeleverd aan het gruwelijke leven. Dagerman laat ons de laatste schijnbewegingen zien voor hun fysieke dood.

Een van die schijnbewegingen is die rond een lege waterton. Na de schipbreuk is één vat met zoet water aangespoeld, maar Lucas Egmont, de cynicus in het gezelschap, laat dat leeglopen. De anderen stellen een onderzoek in naar de dader als ze de lege ton vinden. De enige die het Egmont heeft zien doen is blij: nu was het afgelopen met de schijnbarmhartigheid van het lot, eindelijk heldere verhoudingen.

Tijdsdocument

Wat doet men verder op het eiland, nu voedsel en water op zijn? Het einde van het bestaan lijkt in zicht. Zal dit einde een verlossing brengen; sprak Christus niet over zijn dorst vlak voor zijn verlossing? Dagerman laat de verdoemden op het eiland samenkomen rond een witte rots, men praat over de steen en de afbeelding die men erin uit wil hakken. Voor Lucas Egmont is die discussie een stompzinnige bezigheid, hij zou willen lachen om ‘de bespottelijke waanzin die zes ter dood veroordeelden, zes mensen die al een dun streepje dwars over hun nek hebben omdat ze de bijl hen al zo vaak hebben voelen kietelen, ertoe drijft over een rots te palaveren, na te denken over alles waar je een achteloos op aarde weggegooide rots voor zou kunnen gebruiken’. Door alle bijbelse toespelingen in Het eiland der verdoemden is het ook niet meer zomaar een stuk steen waar de zes verdoemden over praten. Misschien discussiëren ze over wel of niet bestaan van een verlossende instantie, want lezen we niet in Psalmen ‘De Here is mijn Steenrots’? Voor Lucas Egmont maakt dat echter geen verschil, voor hem is praten over verlossing verspilde energie: ‘Het enige dat een mens ertoe kan drijven een uitweg uit de jungle van deze wereld te zoeken, [is] het helder lichtende bewustzijn (...) dat er geen verlossing mogelijk is juist op grond van de wrede eigenschap van de jungle dat hij nu eenmaal een jungle is.’ Zo is het einde ook voor alle schipbreukelingen, het is gewoon uit. Ook voor de laatst overgebleven Lucas Egmont, als hij welbewust een lagune inzwemt waar hij een roofvis op de loer weet. De vis stormt op hem af, spiest hem, en Dagerman besluit zijn roman met: ‘en dan, fini.’

Stig Dagerman

Het eiland der verdoemden is interessant als roman, maar het is wat het van de wereld zegt: een jungle. Je moet als lezer zin hebben je met een hakmes door het barokke, hallucinerende, symbolische, vaak ‘onderbewuste’ proza van Dagerman heen te kappen. De bezetenheid waarmee het boek is geschreven (de laatste veertig pagina's schreef Dagerman tijdens één nacht) werkt meeslepend, aan de andere kant tref je haastige beeldspraken aan als: ‘Wanneer de mens een badkuip is van witte tegels die tijdens de kinderjaren en zijn vroegste jeugd met schoon, vers water gevuld wordt’ et cetera. Het beste laat Het eiland der verdoemden zich nog lezen als een fascinerend tijdsdocument; als literair werk heeft Dagermans roman mijn liefde niet, al vindt men hier en daar schitterende passages.

Karst Woudstra's vertaling van De dömdas ö is voortreffelijk, al heeft hij één discutabele beslissing genomen. De archipel waarvan ‘het eiland der verdoemden’ deel uitmaakt wordt door Dagerman Velamesiën genoemd. Woudstra liet het als Welamesië in zijn vertaling staan, terwijl Dagermans benaming iets als ‘archipel der rillingen’ of ‘archipel der zuchten’ wil betekenen.

Stig Dagerman ondertussen heeft toch mijn hart gestolen. Niet als schrijver van de roman Het eiland der verdoemden, maar met een verhaal uit Natte sneeuw: ‘Waar is mijn Noorse trui?’ Het is de geschiedenis van een man die in kennelijke staat de begrafenis van zijn aan alcohol overleden vader bijwoont. Niet vrolijk allemaal - het blijft een verhaal van Stig Dagerman - maar ik beloof u: dit verhaal brengt u licht in de somberste dagen.

■