Vrij Nederland. Boekenbijlage 1986

[p. 8]

Een staalkaart van smaakkritieken
Het Nederlandse literair klimaat 1970-1985

Het literair klimaat 1970-1985 onder redactie van Tom van Deel, Nicolaas Matsier, Cyrille Offermans Uitgever: De Bezige Bij, 301 p., f29,50

Frans de Rover

De literatuur - dat wil zeggen: alles wat auteurs via uitgeverijen onder de publieke aandacht hebben weten te brengen - behoeft op een bepaald moment ordening - dat wil zeggen: anderen dan de auteurs kwalificeren en classificeren de literaire uitingen, plaatsen deze in een literair-historische context. Voor het corpus literatuur uit het verleden is het opstellen van een rangorde meestal niet zo'n probleem: de tand des tijds heeft vele (vaak: de meeste) literaire werken eenvoudig ‘weggeknaagd’. Voor de recente literatuur stuit de wil tot ordening op problemen: wie bepaalt en op welke gronden juist dát werk als belangrijk voor de continuïteit van de contemporaine literatuurgeschiedenis, als typerend voor een bepaalde stroming, als kenmerkend voor een tijdsbeeld?

Toch bestaat er blijkbaar bij critici en lezers (én schrijvers: getuige hun uitspraken) behoefte aan dit soort indelingen, en mijns inziens terecht: literatuur laat zich in de meeste gevallen lezen en schrijven in een kwestie van perspectief - lezers relateren een nieuw boek aan hun eerdere leeservaring, auteurs kiezen vaak positie tegenover voorgangers én tijdgenoten. Maar het probleem blijft: hoe breng je dit geheel in kaart?

De redacteuren (Fens, Jessurun d'Oliveira, Oversteegen) van het tijdschrift Merlyn (1962-1966) stonden, ook in de literaire kritiek, een puur op het literaire werk gerichte benadering voor als reactie op de toentertijd vigerende impressionistische en moralistische beschouwingen. Het merlinistisch uitgangspunt was herkenbaar in de poging van de redacteuren de literatuur van de jaren zestig te beschrijven. De twee delen Literair Lustrum (1968, 1973) kenden een opbouw waarbij een panoramisch, nogal encyclopedisch opgezet overzicht van auteurs en werken gevolgd werd door wat nog steeds als het pièce de resistance van de beide delen beschouwd kan worden: de ‘profielen’. Een bont gezelschap van wetenschappers, critici en schrijvers profileerde op vaak indringende wijze een of meerdere werken van een voor die periode belangrijk geachte auteur. Het heeft een aantal analyses en interpretaties opgeleverd die nog altijd een ‘must’ zijn bij de bestudering van de betreffende auteurs.

In kringen van geïnteresseerden in moderne Nederlandse literatuur werd na 1973 nogal eens met een wat weemoedige ondertoon het verlangen naar een nieuwe lustrumaflevering uitgesproken. Het vermoeden van Oversteegen in zijn ‘Konklusie’ (in Literair Lustrum 2) leek bewaarheid te worden: door het veranderde karakter van de literatuur - hij typeerde die verandering als ‘defiktionalisering’ - leek de literatuurbeschouwing gedesoriënteerd: ‘De kritiek heeft geen hechte basis meer, en wij zien dan ook dat in de afgelopen vijf jaar niet gesproken kan worden van adekwate reakties op wat er in de literatuur zelf beweegt.’ Bij literatuurwetenschappers signaleert hij een zich terugtrekken op een positie van neutraliteit: ‘wat literatuur is, kunnen noch willen zij vaststellen.’

Panorama-overzichten

Vijftien jaar later blijkt er toch een redactie bereid de meest recente ontwikkelingen te (laten) beschouwen. Grote stappen, gauw thuis: Het literair klimaat loopt van 1970 tot 1985. In haar voorwoord betuigt de redactie haar schatplichtigheid aan Literair Lustrum. Maar tegelijkertijd neemt zij afstand van juist die opzet: aan een ‘profielen-gedeelte’ wil zij zich niet wagen, zij beperkt zich tot variaties op het panorama-achtige. Een betreurenswaardige beslissing. De panorama-overzichten werden algemeen als het zwakste deel van Literair Lustrum beschouwd: door de overvloed aan evaluerende adjectieven in de opsommingen hadden die stukken nog het meest te maken met ‘smaakkritiek’. Het literair klimaat is door de keuze van dit uitgangspunt (dat dus feitelijk geen uitgangspunt is) een staalkaart van smaakkritieken geworden.

Als uiting van onbegrip voor het belang van afzonderlijke interpretaties voor de literatuurgeschiedschrijving (met name waar het om beeldvorming van de meest recente ontwikkelingen gaat) beschouw ik de opmerking van de redactie: ‘Voor het “profielen”-wezen kan de huidige in secundaire literatuur geïnteresseerde lezer, naar onze mening, goed terecht bij het Kritisch Lexicon van de Nederlandstalige literatuur na 1945 (...) dat vanaf 1980 een snel groeiend bestand van - bijgehouden - oeuvre-overzichten biedt. Het leek ons overbodig om voor dit type geschiedschrijving-per-oeuvre plaats te maken in ons boek.’ Over het Kritisch Lexicon kan veel goeds gezegd worden, met name over het bibliografisch gedeelte, maar wie beweert dat het meer is dan een (waardevol, dat wel) opstapje naar de bestudering van een werk of het oeuvre van een auteur, demonstreert toch wel een beperkt denkraam waar het serieuze literatuurstudie betreft.

Een staalkaart van smaakkritieken dus, waarbij vanuit verschillende (persoonlijke) invalshoeken zowat alles wat zich in de afgelopen vijftien jaar als literair ‘feit’ heeft aangediend, aan de orde komt: groepsvorming, debutanten, damesliteratuur, columnisten, essayisten, ‘ander proza’, poëten, toneelschrijvers, kinderboekenschrijvers enzovoorts, enzoverder, met als uitsmijter nog enkele beschouwingen over het deplorabele literaire klimaat in Belgenland: ‘Waarom heeft Vlaanderen, een van de sterkst verkavelde, verminkte, industrieel vervuilde en gebetonneerde gebieden van het westen, na 1950 wel miljarden verspild aan grijpgrage bedrijven, en het dichtste autowegennet van Europa aangelegd, maar geen behoorlijke boek- en filmindustrie opgebouwd? Waarom ligt het budget dat Vlaanderen aan kunst en literatuur besteedt beschamend ver beneden het Europees gemiddelde? Hier roeren we kwestie van geestelijk peil en beschaving aan.’ Paul de Wispelaere weet me met zijn polemische, heel leesbare bijdrage ervan te overtuigen dat het daar allemaal nog veel erger is dan hier. Maar het gaat in eerste instantie om ons eigen klimaat.

Ondanks mijn bezwaren tegen de opzet van het boek als geheel schept het toch een leesklimaat waarin het over het algemeen prettig toeven is. De meeste bijdragen zijn goed geschreven en informatief, al komen er in de typische overzichtsstukken nogal eens overlappingen voor. Soms heb ik ook het idee dat ik een en ander al eerder elders gelezen heb, bijvoorbeeld in Bzzlletin 100 (november 1982) gewijd aan ‘Literaire kritiek’.

De atlas van de Nederlandse literatuur (1950-1970) stond afgedrukt in ‘Profumo’, een satirisch/soft-sex-tijdschrift onder leiding van Jan Nagel. Profumo verscheen in 1971 en ging reeds na twee nummers ter ziele. De literaire atlas is nu geactualiseerd tot 1990 door Jan Zandbergen.

Sommige stukken prikkelen op een aangename manier tot tegenspraak, bijvoorbeeld ‘De veronachtzaamden; een bijdrage aan de canonvorming’ van Tom van Deel. Hij keert zich tegen de literaire geest des tijds waarin volgens hem schrijvers als Matsier, Meijsing, Kellendonk en De Jong prominenter aanwezig zijn in het gesprek over literatuur dan Brakman, Krol, Romijn Meijer, Van Toorn, Springer en van de vorige generatie Koolhaas, Van Maanen, Alberts en Kossmann: ‘De eerlijkheid gebiedt om in te zien, en voort te zeggen, dat de bijdrage aan onze literatuur van deze veronachtzaamde schrijvers vooralsnog onvergelijkelijk veel groter is.’ Toch overtuigt Van Deel mij er niet van hoe ik ‘de eerlijkheid’ anders moet le-

[p. 9]

zen dan ‘mijn voorkeur’; hij noemt de meestal omvangrijker oeuvres van de ‘veronachtzaamden’ tegenover de kleinere van de jongste generatie, maar dat lijkt me op zichzelf geen argument. Bovendien: je kunt in ‘het gesprek over literatuur’ toch niet immer álle schrijvers noemen?

Van Deels grootste zorg geldt (niet verwonderlijk) zijn bewonderde woordkunstenaar Brakman. Hij geeft toe dat Brakman de P.C. Hooftprijs heeft gekregen en dat sindsdien zijn bekendheid groter geworden is: ‘Of men zijn werk nu ook werkelijk kent en of hij een rol speelt in het literaire debat is nog maar de vraag.’ Tja, het is ook nooit goed of het deugt niet - ik weet niet of artikelen en voorgenomen proefschriften tot ‘het literaire debat’ gerekend worden, maar ‘Brakman en het postmodernisme’ of ‘Brakman als postmodernist’ of ‘Brakman en de intertextualiteit’ of andere dergelijke titels denk ik de laatste tijd steeds vaker tegen te komen; maar misschien verbeeld ik me dat maar. Van Deels opmerkingen herinneren mij aan wat Kossmann ruim twintig jaar geleden boven zijn recensie van De Turkenoorlog zette: ‘F.C. Terborgh is bekend als miskend schrijver.’ Ik denk dat pas van veronachtzaamden kan worden gesproken wanneer er een heuse literatuurgeschiedenis van de naoorlogse periode zou verschijnen en zij daaarin aantoonbaar zouden ontbreken. De schrijver van dat werk is door Van Deel gewaarschuwd. Zegt het voort.

Personalistisch

Op een onaangename manier prikkelt de bijdrage van Jaap Goedegebuure tot tegenspraak. Onder de titel ‘De ware criticus is geen schrijver; over vier typen critici’ poogt hij een indeling van hedendaagse critici te maken, waarbij hij zich baseert op Vestdijks opvattingen over de kwestie van vorm en inhoud in diens verhandeling ‘Prolegomena ener esthetiek’. Goedegebuures indeling lijkt acceptabel, al had ik wat meer bewijsplaatsen willen zien uit de kritische praktijk van de nu alleen op hun uitspraken over ‘de taak van de criticus’ geciteerde critici. Goedegebuure spreekt een voorkeur uit voor een personalistische benadering van literatuur die naar zijn idee het best belichaamd wordt door ‘de enige echte criticus (...) het type “Peeters” dus. Ik herhaal nog maar even dat voor de criticus het belangrijkste of het meest relevante aan literatuur haar inhoud is, en voeg er voor de duidelijkheid op z'n Vestdijks aan toe dat ik onder “inhoud” altijd een in en door het werk getransformeerde stof bedoel.’ Voor de toekomst hoopt Goedegebuure dan nog iets heel moois: een synthese tussen de ‘onder de impuls van Offermans bijgestelde aanpak van de zogenaamde Rasterkritiek’ en de kritische praktijk van het type ‘Peeters’. Een vrij risicoloze voorkeur voor kwaliteitskritieken, die weinigen hem zullen afstrijden.

Meer risico neemt Goedegebuure met de toon waarop hij dit alles presenteert: het gaat mij niet zozeer om het vaak imperatieve karakter van zijn beweringen - schrijvers, noch lezers, noch critici zullen zich door Goedegebuure laten voorschrijven hoe zich te manifesteren. Hoewel, getuige het irritante (Tilburgse) jargon denkt Goedegebuure geheel in termen van manipulaties van alles en iedereen door het internationale oliekapitaal. Hij spreekt over ‘de amorfe massa die bij de produktie en consumptie van literatuur betrokken is’; de duidelijk toegenomen belangstelling voor literatuur blijkt mede uit ‘de commercieel natuurlijk goed te verklaren en mijnentwege ook te ontmaskeren hausse in dag- en weekbladbijlagen’ die uiteraard bestaan ‘bij de gratie van voldoende advertentie-aanbod’. Daarom hebben de ‘Boekenbijlage’ van Vrij Nederland en het ‘CS’ van NRC Handelsblad zo'n inhoudelijke, sterk lezersgerichte kritiek. Wat zit de wereld toch heerlijk simpel in elkaar.

Goedegebuures bijdrage wordt ontsierd door veel losse flodders en tegenspraken. De ‘niet onbelangrijke minderheid’ van critici die zich primair op de vorm van het literair werk richten, worden door de Tilburgse literatuursocioloog psychologisch ‘ontmaskerd’ als ‘schaduwlopers van de schrijvers, die zij in het geniep eigenlijk benijden’. Ik denk dat dit de bloedeloosheid van zovele van Goedegebuures eigen kritieken verklaart: hij zou eens wat meer bewondering, inderdaad: bewondering (en dat impliceert nog helemaal geen ‘nijd’) voor de kunstvorm van literatuur moeten hebben. Enerzijds acht hij creatieve schrijvers niet de eerst aangewezenen om literatuur te beoordelen ‘op andere dan formele hoedanigheden’; een bladzij verder zou hij sommigen graag actiever in de kritiek willen zien: ‘Zo mis ik de spitse pen van Komrij en lees ik Kellendonk lang niet genoeg. En om deze korte diagnose af te ronden ten slotte nog dit: het lage peil van de huidige Nederlandse literatuurkritiek kan alleen al afgemeten worden aan het feit dat er, zelfs naar verhouding, zoveel minder goede critici dan goede schrijvers zijn.’ Een origineel inzicht, laat ik er dat alleen van zeggen. Wat betreft zijn opmerking over het peil van de Nederlandse literaire kritiek wordt hij gelukkig 150 pagina's verderop in de bundel gecorrigeerd door Jacques Kruithof die geheel terecht constateert dat de huidige literaire kritiek een verademing is vergeleken bij de ‘flauwekul en wartaal’ in de meeste muziek- en beeldende-kunstrecensies.

Methodologen-debat

Gelukkig zijn er ook betere essayistische schrijvers dan Goedegebuure, en wel (toeval?) al in het direct op Goedegebuure volgende artikel: een zeer informatieve en genuanceerde bijdrage van Anthony Mertens, die in een aantal andere artikelen om zijn destijds inderdaad dogmatisch generaliserende aanval op de ‘subjectivistische’ auteurs (en daar viel zowat iedereen behalve het Vogelaar-‘type’ onder) nogal verketterd wordt. Zijn ‘Theorie, empirisch onderzoek en ambacht; universiteit en literatuur’ geeft een overzicht van de posities in ‘de’ literatuurwetenschap: het literatuurwetenschappelijk klimaat.

In feite sluit zijn overzicht naadloos aan bij Oversteegens ‘Konklusie’ uit 1973. In vogelvlucht en met grote kennis van zaken overziet hij het ‘methodologendebat’: de normen voor wat in literatuuronderzoek ‘wetenschappelijk’ mag heten. Mertens kiest voor ‘de’ literatuur, althans tégen het negeren van (het interpreteren van) literaire teksten in vormen van onderzoek aan de universiteit. Zijn bijdrage is een illustratie van Ginzburgs uitspraak over het dilemma van de universitaire beoefening van de letterkunde: ‘Of ze aanvaardt een zwak wetenschappelijk statuut en komt tot interessante inzichten of ze aanvaardt een streng wetenschappelijk statuut en komt met weinig opmerkelijke maar wel goed gefundeerde beweringen.’ Mertens pleit voor ‘een permanente discussie waarin de beperktheden van de verschillende gezichtspunten aan het licht komen en in de confrontatie nieuwe zienswijzen ontwikkeld kunnen worden.’ Als je maar niet redeneert op de wijze van Goedegebuure, lijkt zo'n situatie niet eens zo utopisch.

Mertens bijdrage had voor mij als inleiding mogen dienen bij een werkelijke opvolger van Literair Lustrum. De redactie is van plan over vijf jaar met een nieuw overzicht te komen; als deze wat rommelige inhaalmanoeuvre van vijftien jaar de aanzet is om dan serieuzer en doordachter te werk te gaan, dan heeft Het literair klimaat 1970-1985 zijn bestaansrecht bewezen.

■