Vrij Nederland. Boekenbijlage 1986

[p. 14]

De witte en de zwarte legende van Spanje
Een land voor recalcitrante romantici

The Bible in Spain door George Borrow Uitgever: Century, 510 p. Importeur: Van Ditmar, f39,35
Two Middle-aged Ladies in Andalusia door Penelope Chetwode Uitgever: Century, 153 p. Importeur: Van Ditmar, f29,80
Voices of the Old Sea door Norman Lewis Uitgever: Penguin, 202 p., f19,20

Chris van der Heijden

Volgens het laatste jaarboek van El País gingen er vorig jaar iets meer dan 1,4 miljoen Nederlanders naar Spanje. Jammer genoeg geeft de statistiek waarin dit vermeld wordt geen inzicht in de bestemming en sociale achtergrond van de bezoekers maar ik durf er een wedje op te slaan dat vijfennegentig procent van deze Nederlandse toeristen de kust bezoekt en niet tot de lezende minderheid van de bevolking behoort. Intellectuelen - en alles wat daar voor doorgaat - gaan niet naar Spanje. Zij bezoeken Italië, Frankrijk, Zwitserland, Engeland en trekken nog eerder langs de Rijn of de Donau dan over de Pyreneeën. Spanje is bij hen onbekend. Dat is evenzeer het geval bij die honderdduizenden die het op hun vakantie wél bezoeken: de kust heeft weinig met ‘Spanje’ te maken; die internationale humdrum van hotels, ijstenten en disco's kan overal waar het mooi weer is op elkaar geplakt zijn. Daarvoor hoef je niet naar Spanje! Maar hoe komt dit? Hoe is het mogelijk dat dit schitterende land (en iedereen die het kent zal het met die reisgidsenkwalificatie eens zijn) eigenlijk altijd buiten de culturele route heeft gelegen en daar tot op heden is blijven liggen?

In mijn geval zou de verklaring daarvoor op de lagere school gezocht kunnen worden. Ik was een jaar of tien, denk ik, toen ik voor het eerst iets hoorde over de Tachtigjarige Oorlog. De onderwijzer was een amateurtoneelspeler en hield van aanschouwelijk onderwijs. Die keer speelde hij de binnenkomst van Alva. Hij ging op de leuning van zijn stoel zitten zodat wij hem en profile zagen. Hij stak zijn kin naar voren, sloot half zijn ogen en trok kuiltjes in zijn wangen. Losjes legde hij zijn handen op de teugels van een imaginair paard en reed Holland binnen. Hij vloekte, eerst onverstaanbaar, daarna steeds luider. ‘Ketters. Caramba. Ketters. Ik zal jullie vierendelen, voor de bloedraad slepen, de kop afhouwen. Ketters. Caramba.’ Hij stond op, vertelde iets en begon aan een nieuwe rol. Nu was Alva rechter voor de bloedraad. Met luide stem gaf hij het bevel tot executie, keek zonder mededogen hoe zijn slachtoffer vermoord werd en mompelde ‘goed zo’ toen het blijkbaar gebeurd was. Hij draaide zich om, keek met wrede blik de klas in en schudde het bloed van zijn handen. Tja, zo ging dat levensecht onderwijs in het midden van de jaren zestig.

Ongeveer in diezelfde tijd had ik een vergelijkbare ervaring. Ik was op bezoek bij een vriendin van mijn moeder die in het gelukkige bezit van een televisie was. Die middag zaten we naar het skispringen te kijken toen er opeens zo'n goedgekapte juffrouw in beeld kwam die een ander onderwerp aankondigde. Voordat ik het in de gaten had, zag ik een zwart beest over het zand rennen en zijn kop in een zwaar opgetuigd paard boren. Zoiets ongelooflijks had ik nog nooit gezien en ik liet ook duidelijk merken dat ik dit spannender vond dan welke schanssprong ook. Maar mijn gastvrouw dacht daar blijkbaar anders over. Ze stond op, ging met haar grote lichaam voor de buis staan, keek mij strak aan en zei: ‘Onthoud goed, alle Spanjaarden zijn barbaren.’ Toen draaide ze zich om en drukte op de knop.

Café Torino, ontworpen door Ricard de Capmany met sculpturen van Massana en Buzzi, 1905 (uit Homage to Barcelona)

Hek van Gaudi (uit Homage to Barcelona)

Ik heb heel lang gedacht dat dit particuliere ervaringen waren. Maar dat veranderde toen ik vele jaren later op het Waterlooplein een reisverhaal van een zekere Henri van Wermeskerken in handen kreeg, iemand overigens die in de literatuurgeschiedenis (zie Knuvelder) nu nog enkel een naam zonder inhoud is. Deze Henri van Wermeskerken was door de NRC van februari 1908 tot de zomer van het jaar daarop naar Spanje gestuurd. Van daaruit schreef hij een groot aantal brieven die in 1910 onder de titel Door Spanje. Schetsen en verhalen gebundeld werden. Ze zijn uiterst amusant, dat kan niet ontkend worden maar staan bol van een dom soort hautainiteit waar Westeuropeanen en dan zeker uit de generatie van dear Henri wel meer last van hebben: onbekend is onbeschaafd en daarmee Schluss! ‘“Spanje gaat een grote toekomst tegemoet,” zal elke Spanjaard u vertellen,’ zo schreef deze humoristische noordeling in zijn inleidend epistel, ‘...maar eraan meewerken, ho maar. Werken is schande, is voor de armen of dwazen... Hij wil een lui baantje, een gouden pet met tien gouden biezen en een schitterend uniform en een groot kruis, ...stierengevechten zien... zich in de zon koesteren en... koekjes eten. Verder in zijn vrije uren... vrouwen najagen. Voilà tout!’ Zo gaat hij nog even door en dan: ‘Ja, Spanje is achterlijk. 't Heeft den nieuwen, snelleren tijd niet meegeleefd... Mijn artikelen vertellen ervan, ...losse indrukken, ná aandachtige waarneming opgetekend, ...temidden van een wilden volksstam met pretentiën van beschaving.’ En dan begint hij na een korte reisbeschrijving het eerste hoofdstuk met - het kan niet anders - stierenvechten. Natuurlijk walgde hij ervan.

Bloed

Een jaar na het verschijnen van dit reisverhaal, publiceerde een Spaanse historicus-socioloog met de naam Julián Juderias een boek waarin hij voor eens en altijd de naam voor deze manier van denken vastlegde: La Leyenda Negra, de zwarte legende (zo was ook de titel). Volgens Juderias had er zich sinds de tweede helft van de zestiende eeuw in Europa een beeld van Spanje vastgezet dat sindsdien niet meer verdwenen was: van een trots, dom volk dat in een kaal, heet land woont en bij iedere gelegenheid bloed wil zien. Een van degenen die dit beeld gevormd hadden, was onze bloedeigen Willem van Oranje die in zijn Apologie van 1581 precies alle beschuldigingen aan het adres van Philips geuit had die later op de Spaanse bevolking als geheel over zouden gaan.

In dezelfde tijd verscheen in de Nederlanden herdruk op herdruk van het beroemde boek van Las Casas over de verwoesting van Amerika door de Spanjaarden. Hiervan verscheen ook een soort Nederlandse versie waarin de gruwelen die de Spanjaarden hier bedreven hadden uitentreuren beschreven werden. Deze drie geschriften zetten - althans wat de Nederlanden betreft - de toon en die verdween tot op de dag van Van Wermeskerken niet. Dat dit zo ging is niet zo vreemd. Het is zonder twijfel juist dat Spanje na Philips II geen model van vooruitstrevendheid en levenslust meer was. Het land - laat ik het cliché maar gebruiken - ‘verviel’ en deed niets dat het vastgeroeste beeld had kunnen veranderen. Dat ‘verval’ bereikte zijn diepste punt in 1898 toen het grootste wereldrijk van weleer zijn laatste koloniën verloor. Maar dat

[p. 15]

jaar was ook een keerpunt: toen immers begon een groep intellectuelen met luide stem een herleving te propageren en voor het eerst sinds lange tijd liet Spanje aan de andere kant van de Pyreneeën weer eens iets van zich horen. Mensen als Unamuno, Ortega en Madariaga of van een latere generatie: Bunuel, Lorca, Dali en Picasso zouden zeker in staat geweest zijn om dat negatieve clichébeeld van Spanje in gunstige zin om te buigen, ware het niet... Inderdaad, de Spaanse Burgeroorlog, Franco en dat veertig jaar lang. Spanje bleef in de ogen van de westerse intellectueel het woonoord van een dom en barbaars volk. Daar ging je zeker niet heen!

Apolo Palace, schilderij van Domingo, 1933 (uit Homage to Barcelona. The city and its art 1888-1936, cataogus bij de gelijknamige tentoonstelling die in Londen was te zien van november '85 tot februari '86 in de Hayward Gallery. Uitgever: Thames and Hudson, Importeur: Nilsson & Lamm, f70,55)

In al zijn grofheid is bovenstaande de ‘grote lijn’ als je over de relatie tussen Spanje en de andere Europese landen spreekt. Maar er is ook een onderstroom en die is voor de cultuurgeschiedenis (die andere lijn hoort eerder tot de politieke geschiedenis) van essentieel belang: namelijk die van de ‘witte legende’. Deze was een produkt van veel latere datum, van de romantiek. De negatieve kwalificatie van de ‘anderen’ werd de positieve waardering van intellectuelen. Zo ging het met de natuur, zo ging het met ruïnes, met zieleroerselen, sombere kleuren, zo ging het ook met Spanje. Chateaubriand zette de toon met een reisboek dat in 1811 verscheen en honderden volgden hem: Hugo, Byron, Irving, Dumas, Gautier, Ford, Swinburne. Talloze Duitsers begonnen over Spanje te schrijven, Calderon werd herontdekt (evenals Cervantes overigens) en zijn Het leven een droom een soort Spaans programma van de Westeuropese romantiek. Deze mode bereikte zijn hoogtepunt op het moment dat Prosper Merimée Carmen publiceerde (1845), een verhaal dat Bizet iedere negentiende-eeuwer in het hoofd dreunde. Toen die opera in 1875 in première ging, was de roes al verflauwd maar Spanje bleef voor ‘buitenstaanders’ en recalcitrante romantici model voor een levensstijl: weg van de beschaving, Moorse klanken, rinkelende vrouwen met donkere huid, ruïnes tegen felblauwe zon en een kaal landschap waar geboorte en dood nog zaak van alledag zijn. In de Nederlandse letteren (waar de Spanje-mode met Verwey en Van Looy even leek door te breken maar nooit echt post vatte) werd dit door niemand beter verwoord dan door Hendrik de Vries in zijn autobiografisch gedicht Iberia:

Toen we in schoolbanken zaten
was 't plicht nog, Spanje te haten
om eeuwenoud wangedrag.
Ik minde het met warm ontzag.
Ik leefde toch dag aan dag
bespot, liefst alleengelaten,
en zie: tussen zoveel staten
had Spanje de mooiste vlag.

Protestantse zeloten

Bijna alle reisboeken die sinds het begin van de vorige eeuw over Spanje geschreven zijn, horen in die onderstroom die je zonder al te veel begripsverkrachting ‘romantisch’ kunt noemen. Laat ik er van de recent (her)uitgegeven een paar noemen. Naast het veeldelige reisverhaal van Richard Ford dat in Spanje nu nog steeds in iedere kiosk te krijgen is, is het bekendste negentiende-eeuwse, Engelse boek over dit land van George Borrow. Het werd onder de oude titel The Bible in Spain onlangs in The Century Traveller herdrukt. Borrow was een intelligente dwaas, met in ieder geval een groot talent voor talen. Daarom ook werd hij door The English and Foreign Bible Society, een stel protestantse zeloten die overtuigd waren van hun mission civilisatrice, naar deze barbaarse woestenij gestuurd om er Het Woord te slijten. Natuurlijk bracht dit Borrow in conflict met de katholieke clerus en onder meer daarvan geeft dit boek dan ook een aardig verslag. Maar het is veel meer: een reisverhaal inderdaad, maar tevens een antropologische studie avant la lettre én een verkapt romantisch traktaat. Dat laatste met name doordat Borrow intensief contact kreeg met Spaanse zigeuners, hun taal leerde, zelfs het Lucasevangelie daarin vertaalde en hen talloze keren aan het woord laat.

Minder romantisch is het reisverhaal van de vrouw van wijlen John Betjeman, Penelope Chetwode. Met een paard op leeftijd (de andere middle-aged lady) maakte zij een tocht door de bergen ten noorden van Granada. De heruitgave hiervan verscheen onder de titel Two middle-aged ladies in Andalusia eveneens in The Century Traveller. In het begin van dit reisverhaal zegt Chetwode precies datgene wat ook voor de meeste reizigers van nu opgaat: dat ze Italië voldoende kende en zich afvroeg wat ze in vredesnaam in Spanje te zoeken had.

Maar hoe mooi deze twee heruitgaven ook zijn, tien keer zo goed is het boek dat Norman Lewis (van The Sicilian Specialist en Naples '44) over het voormalige vissersplaatsje, nu blote-billen-oord Farol publiceerde. Voices of the old sea heet het en die titel alleen geeft al aan hoe de toon is van het boek: romantisch. Vlak na de Tweede Wereldoorlog ging Lewis in Farol wonen. Hij leefde er met de vissers, was arm en keek zijn ogen uit. Dit ‘andere’ leven was ‘echter’ leven. Maar terwijl hij daar zat, begon zelfs in Farol dat andere Spanje te ontstaan, datzelfde Spanje waar nu jaarlijks 1,4 miljoen Nederlanders heentrekken. En ter herinnering aan ‘zijn Spanje’ schreef hij dit prachtige grafschrift.

■