Vrij Nederland. Boekenbijlage 1986

[p. 11]

Raoul Wallenberg, reiziger in dienst van de mensheid
Het mysterie van zijn verdwijning

De zaak Wallenberg door Jacques Derogy Vertaling: Ger Groot Uitgever: Elsevier, 220 p., f29,50
Wallenberg door Kati Marton Uitgever: Ballantine Books, 287 p. Importeur: Van Ditmar, f16,65
Lost Hero Door Frederick E. Werbell en Thurston Clarke Uitgever: Signet Books, 268 p. Importeur: Van Ditmar, f16,65

Jan Meyers

In 1979 hoorde de wereld voor het laatst dat hij nog leefde, stierven zijn moeder en stiefvader die zich meer dan dertig jaar hadden ingezet om hem vrij te krijgen en begon er een Wallenberg-Welle die zich niet alleen in een groot aantal publicaties uitte. Comités in verschillende landen zetten zich voor hem in. Reagan benoemde hem - zeldzame onderscheiding - tot ereburger van de Verenigde Staten. Wiesenthal zocht hem. Er werd één miljoen dollar klaargelegd voor wie aanwijzingen kan geven die hem boven water brengen: Raoul Wallenberg, reiziger in dienst van de mensheid. Volgens de talmoed hebben dezulken recht op bijzondere bescherming van God. Maar hij raakte weg. Als hij niet dood is, wordt hij binnenkort vierenzeventig.

Voorjaar 1944. Ruim twee jaar na Wannsee was Hongarije nog een witte vlek op de kaart van de Endlösung. Niet dat het zo'n jodenvriendelijk land was. Na de val van de ‘joodse’ radenrepubliek van Bela Kun, was Horthy rijksbestuurder geworden (1920). Door zijn toedoen werd Hongarije het eerste moderne land met een anti-joodse wetgeving. Maar zijn antisemitisme was niet van de fanatiek ideologische nazi-variëteit. Voor Duitse drang tot deportatie ging hij niet opzij. Plotseling bezette Hitler Hongarije. Na de volte face van Italië geloofde hij niet meer in bondgenootschappelijke trouw in tegenspoed. Eichmann kwam en overtrof zichzelf: in drie maanden was het platteland ‘judenrein’. 437.000 joden waren naar Auschwitz getransporteerd, waar Rudolf Höss het aantal ‘behandelingen’ opvoerde tot 13.000 per dag. Er restten nog 250.000 joden in de hoofdstad.

Tot dusver hadden de geallieerden zich laconiek opgesteld tegenover de holocaust. Onder druk van de joodse lobby en met de verkiezingen voor de deur achtte Roosevelt het opportuun om iets voor de joden te doen. Een War Refugee Board werd gevormd met ruim budget en volmachten voor reddingsacties - via het neutrale Zweden dat Wallenberg met diplomatieke status naar Boedapest stuurde. Toen hij er in juli aankwam, maakte Eichmann zich op om met de joodse gemeenschap daar af te rekenen.

Raoul Wallenberg was begin dertig, kosmopoliet, telg uit een van de aanzienlijkste families van Zweden, had een ‘Hungarian connection’ (directeur-buitenland van een Hongaars-joodse handelsfirma), kende Boedapest, sprak een mondje Hongaars. Om de joden van deportatie te vrijwaren verstrekte hij op grote schaal Zweedse passen. Hij kocht voor zijn beschermelingen gebouwen waarvoor hij exterritoriale rechten verwierf, werkte samen met andere neutrale staten - Zwitserland, Spanje, Portugal, het Vaticaan. Hij trad op met charme en overredingskracht, ook met bluf en arrogantie, kocht om, dreigde met naoorlogse vergelding, matte zijn tegenspelers af door hen onder nota's te bedelven en confronteerde Eichmann met een nieuw fenomeen: tegenwerking door onaantastbare machten. Ondertussen was de SS niet vies van lucratief gesjacher met joodse levens. Neem alleen maar de deal van Joël Brand met Eichmann - 1 miljoen joden voor 10.000 vrachtwagens - waar Engeland en de Verenigde Staten niet aan wilden.

Onder de indruk van de successen van het Rode Leger besloot Horthy half oktober Hongarije uit de oorlog terug te trekken. Hitler sloeg onmiddellijk toe. Horthy verdween als balling naar Duitsland. De Pijlkruisers, de Hongaarse fascisten, kwamen aan de macht. Zij gingen zich stelselmatig te buiten aan moordpartijen op joden. Vaak was de Donau rood. En Eichmann begon met dodenmarsen naar Oostenrijk (van de 37.000 joden kwamen er alleen onderweg al 10.000 om). Nu zaten de joden tussen twee vuren. Wallenberg ook. Zowel de Pijlkruisers als Eichmann wilden hem vermoorden. Wie één mensenleven redt, zegt de talmoed, redt als het ware de hele wereld. Volgens deze maatstaf redde Wallenberg de wereld 30.000 keer.

In januari 1945 bereikten de Russen Boedapest. Wallenberg wilde zo gauw mogelijk de opperbevelhebber spreken. De NKVD, op zoek naar spionnen en potentiële onruststokers, ontfermde zich over hem en hij verdween in de Goelagarchipel.

Zoals altijd bij spectaculaire verdwijningen doken er steeds weer verklaringen op volgens welke Wallenberg nog in leven zou zijn. Wat zijn die waard? Hoevelen hebben indertijd Martin Bormann niet in Zuid-Amerika gezien?

Over Wallenberg is veel geschreven: Zweedse, Amerikaanse, Israëlische, Hongaarse publikaties, ook een Franse waarvan Elsevier een goede vertaling heeft uitgegeven. Naar het boek van Werbell en Clarke is de gedramatiseerde NBC-documentaire gemaakt die de Tros onlangs uitzond. Werbell, een rabbi van Zweedse afkomst, geldt als een van de belangrijkste deskundigen inzake de Wallenberg-story. De Hongaarse achtergrond van Kati Martin verklaart misschien de levendigheid waarmee de Boedapester periode wordt beschreven. De hier besproken boeken geven alledrie een goed gedocumenteerd relaas. De Lost Hero is het meest recent, maar opzienbarend nieuws viel er niet toe te voegen aan wat al bekend was. Het heeft als extra verdienste een uitstekend hoofdstuk met aantekeningen, maar is niet helemaal ontkomen aan het gevaar van ophemeling dat schrijven over een nobele held met zich meebrengt.

Raoul Wallenberg
david levine

Na de oorlog zeiden de Russen eerst dat Wallenberg gezond en veilig onder hen was. Stalin zei desgevraagd van niets te weten, maar zou het laten uitzoeken. Daarop kwam Wijsjinski, de toenmalige minister van Buitenlandse Zaken, met een verklaring: Wallenberg was niet in Rusland. Waarschijnlijk hadden Pijlkruisers hem tijdens de strijd om Boedapest ontvoerd.

Hartaanval

Na Stalins dood kwam wat in navolging van Ilja Ehrenburg ‘de dooi’ wordt genoemd. In de stroom gevangenen die in 1955 de Goelagarchipel mocht verlaten, bevonden zich getuigen die Wallenberg in de gevangenis hadden meegemaakt. Bij zijn bezoek aan Moskou het jaar daarop overhandigde premier Erlander Boelganin en Chroesjtsjov documenten waaruit moest blijken dat Wallenberg nog in hun land werd vastgehouden. In 1957 reageerde Rusland bij monde van Gromyko: Wallenberg was in 1947 aan een hartaanval gestorven - als slachtoffer van de Stalinistische terreur. De Sovjetunie betuigde haar oprechte spijt. Daarmee was het dossier-Wallenberg niet afgesloten. In 1961 bezocht de Zweedse arts Nanna Svartz die zowel Erlander als Wallenbergs moeder kende, een internationaal symposion in Moskou. Daar hoorde zij van professor Nyanikov dat Wallenberg in een psychiatrische inrichting zat. Later ontkende hij met klem dat hij dit had gezegd. In 1964 bezocht Chroesjtsjov Stockholm. Hij weigerde bruusk de kwestie-Wallenberg opnieuw ter sprake te brengen. Logisch, hij kon moeilijk anders geloven dan dat de Zweden hem voor leugenaar wilden zetten.

De diplomaat Per Anger werkte in Boedapest met Wallenberg samen. Een paar jaar geleden publiceerde hij daar een boek over. Hij verwijt de Zweedse regering dat zij uit overdreven angst voor de Russen zich onvoldoende voor Wallenberg heeft ingezet. En zij achtte zich te verheven om te proberen hem te ruilen voor in Zweden gearresteerde Russische spionnen. Isaac Bashevis Singer heeft gezegd: ‘Fatsoenlijke mensen in de hele wereld behoren zich het lot van deze grote man aan te trekken.’ Olaf Palme deed het niet. Er is wel beweerd dat de zaak hem niet interesseerde, omdat het om een kapitalist ging en niet om Niels Modaal. Henry Kissinger legde een verzoek van Wallenbergs moeder om interventie naast zich neer. Hij mocht de Zweden niet vanwege hun houding inzake Vietnam.

Waarom lieten de Russen Wallenberg niet vrij en zoveel anderen wel? Geloofden zij dat hij door met de nazi's te sjacheren Himmler in de kaart speelde, toen die ging dromen van een afzonderlijke vrede met het Westen? Zagen zij hem aan voor een Amerikaanse spion? Hebben zij zich bovenmatig geërgerd aan de eisen waarmee hij tot hen kwam: geen militaire acties tegen de wijken waar zijn protégés zaten. Ook wilde hij hun een groots plan voor het vluchtelingenprobleem door de strot duwen. Derogy oordeelt dat zelfoverschatting hem hierbij parten speelde. Marton vraagt zich af of hij niet vooral het slachtoffer is geworden van bureaucratische inertie... Allemaal gissingen. Ze maken het mysterie niet inzichtelijker.

Of bestaat er helemaal geen Wallenberg-mysterie? Stel dat de Russen in 1957 de waarheid hebben gesproken. Het echtpaar Villius verdedigt deze stelling (voor het eerst in hun Wallenberg-biografie uit 1966, later opnieuw in een artikel uit 1979). Het mag waar zijn dat zij te midden van de andere onderzoekers alleen zijn blijven staan, even waar is het dat de getuigenissen die betrekking hebben op de periode 1945-1947 veel concreter klinken dan die over de latere jaren. Ik zie nog een argument: vrijlating zou Chroesjtsjov groot propagandistisch voordeel hebben opgeleverd.

Wat is waarheid? Het ziet er naar uit dat de zaak-Wallenberg een van de vele non-liquet-kwesties van de geschiedenis van de mensheid is.

■