Vrij Nederland. Boekenbijlage 1986

[p. 5]

Troosteloos leven, larmoyant dichten
Jeroen Brouwers over de vergeten dichteres Hélène Swarth

Hélène Swarth. Haar huwelijk met Frits Lapidoth 1894-1910 door Jeroen Brouwers Uitgever: De Arbeiderspers/Open Domein, 216 p., f34,50

Jan Fontijn

Herhaaldelijk hoor je in Nederland de klacht dat er te weinig biografieën geschreven worden. Er zou hier, zo zegt men, geen biografische traditie bestaan. Dit in tegenstelling tot de Angelsaksische literatuur. Wie de moeite neemt om te gaan tellen wat er zo per jaar aan biografieën wordt geschreven, zal constateren dat het nogal meevalt. Zo kwam ik over de periode van de laatste zes jaar tot ongeveer 25 titels; dat is gemiddeld zo'n vier à vijf per jaar. En daar zijn zeer respectabele bij. Een groot aantal biografieën wordt door de kritiek niet opgemerkt, omdat ze als academisch proefschrift of als vakwetenschappelijke publikatie verschijnen en het grote publiek niet bereiken. Wat deze academische biografieën voor hebben op de populaire is de degelijkheid van onderzoek. Maar dikwijls zijn ze nogal saai wat betreft opbouw en stijl. En van een werkelijke confrontatie met de beschreven figuur is nauwelijks sprake. De lezer heeft de indruk dat elke andere persoon ook genomen had kunnen worden. Dat kan je bijvoorbeeld van Du Perrons of Hermans biografie van Multatuli zeker niet zeggen. Voor deze beide biografen is de confrontatie met Multatuli een zeer persoonlijke geweest, een schok der herkenning. En dat persoonlijke element bepaalt voor een groot gedeelte hun boek.

Hoe staat het wat dat betreft met de ‘biografie’ van Jeroen Brouwers van Hélène Swarth, een schrijfster, die talloze, veelal treurige verzen op haar naam heeft staan en die heden ten dage bijna geheel vergeten is. Wat dreef Brouwers ertoe om uitgerekend over deze dichteres, door Van Eeden ooit als het ‘herkauwend hart’ aangeduid, een boek te schrijven? Een antwoord op die vraag zou kunnen zijn: de biografie wil een rehabilitatie zijn van Hélène Swarth als dichteres. Maar ik denk dat een goede bloemlezing van haar werk veel effectiever geweest zou zijn dan een biografie, zeker ook omdat de dichteres, zoals uit Brouwers boek blijkt, nu niet een persoonlijkheid heeft die sympathieën opwekt of een leven heeft dat fascinerend is. Ik heb me de laatste tijd verdiept in de poëzie van Hèlène Swarth en ik moet bekennen dat ik niet erg onder de indruk kwam. Slechts af en toe een gedicht dat de aandacht gevangen houdt. Het grote manco van haar poëzie is de eentonigheid en het misverstand dat poëzie direkte zelfexpressie moet zijn en vooral erg treurig. Haar taalgebruik is veelal retorisch en clichématig, te veel gericht op het type lezer, dat zijn eigen droevigheid direct wil terugvinden in poëzie. Het is poëzie voor melancholici die willen zwelgen in tranen, in het treuren om de verloren liefde en de dood, en voor wie de droefheid zo groot is dat het raffinement van de vorm en daarmee van de gevoelens secundair wordt.

Portret van Hélène Lapidoth-Swarth door H.J. Haverman, 1896

Ongetwijfeld hangt Brouwers' fascinatie voor Swarth samen met de constante themata van haar poëzie: melancholie, dood en liefde. Het zijn themata die ook bepalend zijn voor zijn werk. ‘Wat mij met Hélène Swarth verbindt kan men nalezen in mijn verhaal De Exelse testamenten’, schrijft Brouwer wat ongeduldig in de inleiding van zijn biografie. De lezer die Brouwers' motivatie wil achterhalen moet het daar maar lezen. Ik moet bekennen dat ook na De Exelse testamenten het mij niet precies duidelijk is wat hem bewogen heeft. De min of meer toevallige belangstelling in dat verhaal van twee geliefden voor Hélène Swarth is voor mij te weinig.

In zijn boek over zelfmoord De laatste deur heeft Brouwers het volgende geschreven: ‘Ik ben een schrijver die zijn eigen leven boekstaaft, boek na boek zijn autobiografie aanvullend, zijn bestaan verklarend, zijn opvattingen verhelderend, in de hoop aldus op den duur tot inzichten te komen.’ Bij dit boek over Hélène Swarth wil ik hem aan deze uitspraak houden. Welke inzichten hoopte Brouwers uit het leven van Swarth te putten, of beter, uit het huwelijk van de dichteres met Frits Lapidoth, want daar gaat het boek vooral over?

Katten en honden

In 1894 was het huwelijk gesloten tussen Hélène en de goedlachse, aimabele Lapidoth, een man van de wereld, die graag vertoefde in de mondaine wereld van Parijs. Lapidoth was een produktieve literaire journalist, die kolommen volschreef in de krant. Hij was een van die kunstprelaten, die in hun eigen tijd een zekere waardering ondervinden, maar na hun dood onmiddellijk vergeten zijn. Al spoedig blijkt dat het huwelijk niet het verwachte geluk brengt. Een miskraam treft haar diep. Hoe dat gemis aan kindergeluk te compenseren? Ze naait kleertjes voor arme kinderen, brailleert gedichtenbundels voor blinden, verzorgt katten en honden en schrijft een indrukwekkend aantal bundels proza, poëzie, toneelwerk en maakt vertalingen. Ook haar man is zeer actief en niet alleen met schrijven. Hij is haar vele malen ontrouw. Het moet zijn voorgekomen dat meneer zijn veroveringen mee naar huis bracht om zich in een kamer, grenzend aan die waarin zijn echtgenote zich bevond, aan het liefdesbedrijf over te geven. In 1910 wordt het huwelijk ontbonden. Hélène moet haar verdere levensdagen in eenzaamheid slijten. Zij die haar incidenteel kwamen bezoeken moesten lange monologen aanhoren over godsdienstige, paranormale en literaire zaken.

Hoe is dit verslag van een troosteloos en treurig leven, dat zich steeds meer in dalende lijn bewoog en vol vernederingen was, te passen in het oeuvre van Jeroen Brouwers? Geen enkel keer heb ik de indruk gehad dat hij echt sympathiseert met Hélène Swarth. Waarom dan zoveel werk verricht, waarom deze biografie geschreven? Men moet over zo'n karwei niet te licht denken; de schrijfster had de gewoonte haar brieven te vernietigen en verzocht anderen dat ook te doen. Speelde bij deze biografie Brouwers' fascinatie voor mislukte levens een rol, een fascinatie die hij vooral etaleerde in zijn zelfmoordboek De laatste deur? Ik weet het niet. In zijn bewondering voor het werk van Swarth geloof ik eerlijk gezegd niet zo erg. Er staat in het boek geen behoorlijke bespreking van haar werk en het maken van een bloemlezing laat hij aan een ander over.

Brouwers staat ambivalent ten opzichte van Hélène Swarth, zoals de hoofdpersonen in zijn romans en verhalen zo dikwijls ambivalent staan ten opzichte van de vrouwen in hun leven, ln de roman Zonsopgangen boven zee, waarin de hoofdpersoon samen met een vrouw opgesloten is in een lift, kan die ambivalentie zelfs een sterk sadomasochistisch karakter krijgen. En we weten uit Bezonken rood hoe Brouwers' houding ten opzichte van de vrouw en het leven op een beslissende wijze bepaald werd door die scène uit zijn jeugd, toen hij in het jappenkamp verbleef en daar als klein jochie moest toezien hoe zijn moeder werd afgeranseld door een Japanse kapitein zonder dat hij kon helpen. Verband te brengen tussen Brouwers' fascinatie voor Swarths vernedering door haar echtgenoot en deze jeugdscène gaat misschien te ver en is misschien ook een teveel toegeven aan een neiging tot psychologiseren.

Maar het geeft aan hoezeer ik met de motieven van Brouwers voor het schrijven van deze biografie in mijn maag zit. Overigens is het boek zeer goed leesbaar. En dat komt omdat Brouwers een kemachtige stijl heeft. Hij weet met veel gevoel voor dramatisering en met veel economie de spaarzame feiten van het huwelijk van Hélène Swarth te presenteren. Daarin ligt de kracht van zijn boek.

■