Vrij Nederland. Boekenbijlage 1986

[p. 15]

De deur is naar alle kanten open
Over de verenigbaarheid van christendom en socialisme

Geloven in de PvdA? door A.W. Berkhof, G.P. van Dam e.a. Uitgever: Anthos, f10, -
Van rechts tot rood onder redactie van Marijke van Vliet Uitgever: De Einder, f 24,90

Hans Smits

Op 28 augustus 1967 richtten veertien vooraanstaande KVP'ers zich in een brief aan partijbestuur en partijraad van de Katholieke Volkspartij. Zij legden een duidelijk verband tussen hun geloof en hun politieke opvattingen: ‘Wij vinden niet dat wij het alleenrecht hebben om de precieze betekenis vast te stellen van het christendom voor de moderne politiek. Wel weten wij wat de christelijke inspiratie voor onszelf betekent: het christendom wil, met onstuimigheid, de vrede en rechtvaardigheid. Omdat de wereld vol is van onvrede en onrechtvaardigheid, eist het christendom dus van ons een radikaalhervormende politiek. In deze opvatting past geen overdreven eerbied voor gevestigde machten, voor verouderde eigendomsverhoudingen, voor tradities, taboes en andere remmen op de vernieuwing, maar wel een grote eerbied voor de democratie en de vrije meningsuiting, die immers voor het zoeken naar de waarheid onmisbaar zijn.’

Het van hervormingszin en aanmatigende geloofsovertuiging bol staande manifest (‘Volgens ons wil het christendom het geluk van alle mensen’) werd niet alleen ondertekend door KVP'ers die een half jaar later betrokken waren bij de oprichting van de Politieke Partij Radicalen (Aarden, Bogaers, Van Doorn, Faas, Van Hulten en Jurgens), maar ook door christen-democraten, die de KVP en later het CDA trouw zijn gebleven. Van hen is er nog één actief in de politiek, zij het niet in radicaal-hervormde zin: drs. R.F.M. Lubbers uit Rotterdam. Aan zijn kennissenkring in de PPR dankte hij vijf jaar later een ministerspost in het kabinet-Den Uyl.

Twee van bovengenoemde ondertekenaars, Van Doorn en Jurgens, zetten ruim achttien jaar later hun naam onder een open brief waarin wederom een koppeling werd aangebracht tussen geloof en politiek. Weer gingen christendom en progressiviteit samen: ‘Wij, ondergetekenden, die een progressieve politieke overtuiging en een kerkelijke of religieuze achtergrond delen, hebben besloten lid te worden van de Partij van de Arbeid op 9 februari 1986, de dag, waarop 40 jaar geleden de Partij van de Arbeid werd opgericht. (...) Wij kiezen voor de PvdA, omdat wij ons het beste kunnen vinden in de wijze waarop die partij zich metterdaad inzet voor vrede en veiligheid, gelijkwaardigheid en solidariteit.’

Er wordt nog wel gesproken over een (heel erg late) ‘doorbraak’, een begrip dat ook is opgedoken bij de verklaring voor de grote winst die de Partij van de Arbeid bij de recente gemeenteraadsverkiezingen heeft behaald in Brabant, Limburg, Overijssel en Gelderland. Maar met een doorbraak hebben brief en PvdA-winst weinig te maken. Dat begrip behoort en moet blijven behoren tot het politieke jargon van kort na de oorlog toen de pas opgerichte Partij van de Arbeid pretendeerde de grenzen van de vooroorlogse verzuiling te doorbreken. In de praktijk kwam het eropneer dat de PvdA af wilde van het buitenkerkelijke image dat de SDAP had. Hoe ver de verloochening ging, is te lezen in het boek Een partij in de tijd van Anet Bleich: de Partij van de Arbeid hield in 1949 het NVV ervan af om de Dag van de Arbeid op de eerste mei te vieren. Want dat was een zondag!

Anet Bleich noemt twee redenen waarom het doorbraakstreven een geïsoleerd fenomeen werd te midden van een spoedig in volle glorie herrezen zuilenmaatschappij: de PvdA bleef zélf een traditionele sociaal-democratische partij en het vernieuwingsstreven vanuit de Nederlandse Volksbeweging, die aan de wieg van de PvdA had gestaan, bleek een vaag studeerkamerprodukt. De NVB predikte een personalistisch socialisme als politieke uitdrukking van geestelijke normen en waarden. Een dergelijke vorm van verbaal politiek idealisme had, achteraf gezien, nog heel lang een betere voedingsbodem in de KVP en de ARP.

Ergernis

Blijft de vraag hoeveel geloof met politiek te maken heeft. Volgens Jurgens is de verzuiling nog niet voorbij. Maar ánders: via organisatorische kaders en machtsinstituten. Wat dat betreft is hij het eens met Den Uyl, die in het veelbesproken IKON-interview zei dat cultureel Nederland nog altijd heel sterk wordt gedomineerd door de christelijke organisaties. Den Uyl liet tevens weten dat de christelijke levensstijl voor hem in toenemende mate een bron van aanstoot en ergernis is geworden: ‘Het is een zich uitverkoren voelen, uitverkoren weten, een bijzondere groep, een bijzondere relatie tot onze Lieve Heer, een bijzondere duiding van het bestaan, niet zijn als anderen, de betere weg, de betere waarheid, je hebt wat achter de hand. Kortom het gedrag van christenen als toch de betere helft van de samenleving.’ Wat door Den Uyl zo trefzeker is verwoord, het sfeertje van ‘iets bijzonders zijn’, droop uit de brief die de vooraanstaande KVP'ers in 1967 schreven en eigenlijk ook uit de brief waarmee Jurgens, Van Doorn en ook Jan Nico Scholten zich kwamen aanmelden bij de Partij van de Arbeid. Opgelet iedereen, hier komen de christenen. Dat sfeertje hangt ook een beetje rond het Trefpunt van Levensovertuiging en Socialisme in de PvdA, dat de verre erfgenaam is van de werkgemeenschappen.

Vanuit dat Trefpunt verscheen onlangs het boekje Geloven in de PvdA?, aanvankelijk een initiatief van de Vereniging Arbeidersgemeenschap der Woodbrookers. Het boekje kan worden gezien als een vervolg op het in 1977 uitgegeven boekje De PvdA is niet heilig. In 1977 ging het om een verantwoording voor een advertentiecampagne waarbij christenen werden opgeroepen om op de PvdA te stemmen. De tekst van de advertentie, waaronder tweehonderd ‘prominente vertegenwoordigers van ons christelijk volksdeel’ hun handtekening hadden gezet, doet nu zeer gedateerd aan: ‘Zeker, ook het CDA heeft een aantal programmapunten waarin wij ons goed kunnen vinden (bijvoorbeeld ontwikkelingshulp en goede sociale voorzieningen). Het probleem is dat we er volstrekt niet van op aan kunnen of deze ook worden uitgevoerd, omdat het CDA de deur naar de VVD openhoudt, waarmee geen progressieve politiek te voeren is.’ Ook de PvdA houdt nu de deur naar alle kanten open. In Geloven in de PvdA? gaat het weer om de vraag in hoeverre christenen zich thuis kunnen voelen in de Partij van de Arbeid. Maar inmiddels zijn er niet alleen weerstanden van conservatieve christenen die bang zijn voor de revolutie, maar ook van radicale christenen, bijvoorbeeld actief in de vredesbeweging, die vrezen dat de PvdA te zeer geneigd is om ter wille van de macht compromissen te sluiten.

Ter ondersteuning van de komende verkiezingen tekende Peter van Straaten de hoogtepunten uit de regeringsperiode van het kabinet Lubbers. De Janboel, een gezellige gangstergeschiedenis (Van Gennep, f 17,50) laat zich lezen als een spannend, doorlopend verhaal met veel aandacht voor diefstal, roof en zakkenvulling. Opland bundelde zijn cartoons uit de Volkskrant en De Groene onder de titel Mijn memoires door Gijs van Aardenne - door de bewindsman uit zuinigheidsoverwegingen genoteerd op wc-papier van de RSV (De Harmonie, f24,90).

DE WEGBEREIDERS

Het boekje geeft een interessant beeld van de verschillende aspecten in de relatie tussen geloof en politiek, hoewel het net als in 1977 overbodig en zelfs overdreven aandoet om begrip te vragen voor mensen die én christen én socialist zijn. In het laatste hoofdstuk heeft ook de buitenkerkelijke Stan Poppe het maar weer eens over een nieuwe doorbraak.

Catechismusachtig

Een van de vier pastores die aan het woord komen, is G.P. van Dam, predikant in algemene dienst van de Gereformeerde Kerk. Hij probeert de bezwaren die er in de kerken tegen de PvdA bestaan te verwoorden en te wegen. Die bezwaren zijn: de PvdA is té materialistisch; de ethiek is bij de PvdA in slechte handen; ik mis in een partij als de PvdA de mogelijkheid om met anderen vanuit de bijbel politieke vertalingen voor deze samenleving te zoeken; ik heb moeite met de presentatie van de PvdA; ik weet niet of de PvdA, als ze in de regering zit, betrouwbaar genoeg is.

Deze catechismus-achtige vraag-en-antwoord-benadering doet toch wel erg sterk denken aan de manier waarop de werkgemeenschappen zich veertig jaar geleden opstelden. Zo werden er indertijd brochures verspreid (prijs vijf cent) door de Protestants-Christelijke Werkgemeenschap (geschreven door ds. J.J. Buskes) en door de Katholieke Werkgemeenschap (geschreven door Geert Ruijgers), waarin eveneens een aantal vooronderstellingen werden ‘ontzenuwd’. Buskes beantwoordde de vraag ‘Loopt ons geloof gevaar in de PvdA?’ aan de hand van de volgende verdachtmakingen: de zondag wordt niet geëerbiedigd; het gebed is uitgesloten; aan het geloof wordt het zwijgen opgelegd; de PvdA biedt geen geestelijk tehuis; ons geloof loopt gevaar omdat de meeste PvdA-leden niet-gelovig of ongelovig zijn. Ruijgers (‘Waarom geen Partij van de Arbeid?’) verweerde zich tegen weer heel andere aantijgingen: de Partij van de Arbeid is een neutrale partij; een katholiek kan geen socialist zijn; socialisme is materialisme; de PvdA wil de eigendom afschaffen en alles in handen brengen van vadertje Staat; de PvdA is hetzelfde als de vroegere SDAP; waarom zou men lid worden van de PvdA wanneer de KVP toch met de PvdA in de regering samenwerkt?

Dat het gezeur over christendom en politiek zich heden ten dage niet tot de Partij van de Arbeid beperkt, blijkt uit het boek Van rechts tot rood, waarin veertien ‘christenen in de politiek’ uitleggen waarom zij actief zijn in een bepaalde politieke partij. Zij kregen zes vragen voorgelegd aan de hand waarvan rekening en verantwoording werd afgelegd. Kennelijk als gevolg van het feit dat lang niet iedere aangeschreven christen-politicus bereid was mee te werken, is er een zeer scheve verhouding ontstaan tussen de grote en kleine politieke partijen. Slechts één CDA'er (Beinema), twee PvdA'ers (Van Ooijen en De Zeeuw) en geen enkele VVD'er tegenover twee GPV'ers, drie EVP'ers, twee RPF'ers, twee D66'ers, een PSP'er en een SGP'er. Behalve de VVD ontbreken ook de CPN en (opmerkelijk) de PPR. Bovendien komen slechts twee katholieken, de beide PvdA-leden, aan bod naast twaalf protestanten.

De aardigste bijdrage is van Dick Tommel (Doopsgezind en D66), die primair stelt dat de pretentie om politiek te bedrijven vanuit het Evangelie getuigt van een hooghartigheid die een mens niet past.

De meest irritante bijdrage is van Dick de Zeeuw, eens voorzitter van de KVP, nu christen in de PvdA. Hij claimt bijvoorbeeld dat de christen, ‘op grond van zijn geloof in het Verbond tussen God en de mens, uitermate goed is toegerust om in belangrijke mate de kwaal van alle kwalen, namelijk de opeenhoping van macht en machtsuitoefening, een halt toe te roepen’. In de praktijk is, zoals bekend, het tegendeel het geval (God hoort Den Uyl brommen). Maar ook De Zeeuw zal wel weer een bijzondere relatie hebben tot onze lieve heer.

■