Vrij Nederland. Boekenbijlage 1986

[p. 8]

Langzamerhand kunnen we de schijn niet meer ophouden dat cultuur een zaak voor iedereen is
Hans Magnus Enzensberger over secundair analfabetisme in het tv-tijdperk

Piet de Moor
Paul Depondt

Eind 1985 kreeg Hans Magnus Enzensberger de literatuurprijs van de stad Keulen voor zijn hele oeuvre. Na de uitreiking hield hij een toespraak onder de titel ‘De lof van het analfabetisme’ waarin hij inging op de gevolgen van de Verlichting op het geletterd zijn. Ook gaf hij zijn visie op de toenemende rol van de (visuele) massamedia in de cultuur. De Nederlandse vertaling van Enzensbergers rede is verschenen in het januarinummer van De Nieuwe Maand (uitgever Kritak, Leuven). Piet de Moor en Paul Depondt spraken met de schrijver over analfabetisme, technologie en de opkomst der pictogrammen.

Het is de laatste van wie men het verwacht, maar toen Hans Magnus Enzensberger eind vorig jaar de literatuurprijs van de stad Keulen in ontvangst mocht nemen, zong hij de lof van de analfabeet. Zij het van de echte analfabeet, ‘omdat de analfabeten de literatuur hebben uitgevonden! De elementaire vormen waarvan zij zich bedienden, van mythe tot kinderrijm, van sprookje tot lied, van gebed tot raadsel, zijn stuk voor stuk ouder dan het schrift. Zonder mondelinge overlevering zou er geen poëzie zijn geweest, zonder analfabeten geen boeken.’ Die echte analfabeet steekt in Enzensbergers denken positief af tegen de door de auteur ingevoerde secundaire analfabeet. Om goed te begrijpen, wat Enzensberger onder dat specimen verstaat, is een langer citaat uit zijn Lof van de analfabeet niet overbodig: ‘Deze figuur, die allang het maatschappelijk toneel beheerst, is de secundaire analfabeet. Het gaat hem goed, want hij lijdt niet onder het geheugenverlies waaraan hij lijdt; dat zijn eigenzinnigheid is afgestompt, lucht hem veeleer op; dat-ie zich nergens meer op concentreren kan, stelt hij op prijs; dat hij niet weet of begrijpt wat er met hem gebeurt, vindt hij een voordeel. Hij is mobiel. Hij kan zich gemakkelijk aanpassen. Hij beschikt over een niet gering doorzettingsvermogen. Wij hoeven ons dus om hem geen zorgen te maken. Tot zijn welzijn draagt voorts het feit bij dat de secundaire analfabeet er geen benul van heeft dat hij een secundaire analfabeet is. Hij denkt dat hij goed op de hoogte is, hij kan gebruiksaanwijzingen, pictogrammen en checks ontcijferen, hij beweegt zich in een omgeving die hem hermetisch afsluit van elke bewustzijnstwijfel. Dat zijn milieu hem in de steek laat is ondenkbaar. Het heeft hem precies voortgebracht en opgeleid opdat het rimpelloos zou kunnen voortbestaan. De secundaire analfabeet is het produkt van een nieuwe fase in de industrialisering. Een economisch systeem, waarvan het voornaamste probleem niet meer de produktie maar de afzet is, kan geen gedisciplineerd reserveleger meer gebruiken. Wat het nodig heeft, zijn gekwalificeerde consumenten. Samen met de traditionele fabrieksarbeider en burcaubeambte wordt ook de rigide training overbodig waaraan zij onderworpen waren. Alfabetisme wordt aldus een keten die zo snel mogelijk moet worden afgelegd. Zodra onze technologie dit probleem doorzag heeft zij de geschikte oplossing gevonden: het ideale medium van de secundaire analfabeet is de televisie.’

Hans Magnus Enzensberger

Hans Magnus Enzensberger woont natuurlijk boven een boekhandel, op een met veel groen en zachte, warme kleuren verzadigd appartement in de Münchense wijk Schwabing. Enzensberger blijkt in de moderne Nederlandse literatuur goed thuis te zijn: Mulisch, Hermans, Claus, ze zijn hem niet onbekend en wat recent in het Duits is vertaald (Das Attentat en Der Kummer von Flandern) staat op zijn program. Ondanks zijn lange verblijf in Berlijn is zijn tongval sappig Beiers gebleven. Vriendelijk en minzaam is hij ook, zoals men dat van de schrijver van De mensenvriend verwacht.

Na lezing van uw toespraak over het secundaire analfabetisme zou men de indruk kunnen opdoen dat wij in het Westen leven met een verkeerd begrepen cultuurbegrip, dat ons opgedrongen wordt door een beschavingsmachine die in werkelijkheid elke interesse voor cultuur verloren heeft. Het lijkt er zelfs op alsof de cultuur, zoals zij zich sedert de Aufklärung ontwikkeld heeft, een instrument van onderdrukking kan zijn?

‘Vandaag de dag wordt op verschillende plaatsen en door veel mensen een klaagzang aangeheven, omdat jonge mensen geen interessante boeken meer lezen en voortdurend voor de televisie zitten. Mij interesseert, hoe die cultuurkritische weeklacht is ontstaan. Ik heb vastgesteld dat dit soort klaagzangen niet nieuw is, dat ze een lange voorgeschiedenis hebben. Ik zou niet willen simplificeren en beweren dat cultuur onderdrukking is. Wel blijf ik erbij, dat aan de cultuur leugens zijn toegevoegd, dat de lofbetuigingen aan het adres van de Bildung niet zo zuiver zijn als men ons wil doen geloven. Achter de cultuur verbergt zich iets anders, een veel machtiger motief dan alleen maar de liefde tot de mens. Tijdens de Aufklärung al was de opvatting gemeengoed geworden, dat men de mensen moest leren hoe ze zichzelf konden vinden. De mens moest volwassen, mondig, zelfstandig worden. In dat proces kon hij geholpen worden door de educatieve waarde van het boek, van het geschrift. Ik weet het niet. Mij lijkt het tamelijk duidelijk dat de Europese maatschappijen in de fase van de industrialisering aangewezen waren op arbeidskrachten, die in staat waren om informatie te verwerken, die geletterd moesten zijn om het produktieproces op gang te brengen en te houden. Die opleiding geschiedde door training en discipline, zoals die op de volksschool gebruikelijk waren. Natuurlijk werden de mensen onder druk gezet. Je kan mij niet wijsmaken dat de volkeren vrijwillig het alfabet begonnen te leren. Als ze dat deden, dan was het uit noodzaak. Misschien is het beter om over noodzaak te spreken dan over onderdrukking. Die gedachte kan men uitspinnen. Tot men belandt bij de vraag, waarom tegenwoordig een teruggang van het lezen en van de lectuur geconstateerd kan worden, waarom zoveel mensen bang zijn dat de leesvaardigheid verdwijnt, waarom ze zo terecht inbrengen dat de nieuwe media deze discipline misbaar maken.’

U heeft het over de beeldcultuur. Dat fenomeen kwam ook in uw lezing ter sprake. Laten we niet vergeten, zei u, dat het het produkt van de drukkunst met de profetische naam ‘Bild-Zeitung’ was, dat het bewijs leverde dat men de afschaffing van de lectuur als lectuur kan verkopen en een printmedium voor secundaire analfabeten kan maken.

‘Zo is het. Voor de verklaringen die men voor de alfabetisering aanvoert, kan men analoge redenen inbrengen voor het

[p. 9]

verschijnsel van wat je de desalfabetisering zou kunnen noemen, voor het verdwijnen van het alfabetisme, als je wil. Klaarblijkelijk ligt het eraan, dat de huidige economie dat soort kwalificaties slechts nog in geringe mate nodig heeft. Zij heeft een meerderheid van analfabeten nodig, al is dat een beetje scherp uitgedrukt. Om de economie draaiende te houden, doet zij een beroep op een kleine maar harde kern van intellectueel zeer getrainde mensen.’

Emancipatorisch bedoeld

Maar de cultuur van de secundaire analfabeet is toch een cultuur die een authentieke cultuurontplooiing tegenwerkt of ermee in conflict ligt, ook al zegt u dat de ‘bekabelingsplicht’ inzake televisienetten exact overeenkomt met de schoolplicht in de wetten uit vroegere tijden?

‘Ja, dat kan men bepaald zeggen. Maar wat verstaat men onder authentieke vorming of cultuur? Cultuur met een hoofdletter, high culture zoals de Engelsen het noemen, was al altijd de zaak van een minderheid. Te beweren dat die cultuur er voor iedereen was, was een kwestie van pure ideologie. Dat was aanvankelijk een groots idee, zoals dat toen in de achttiende eeuw opdook, het was emancipatorisch en vooruitstrevend bedoeld. Maar nu moeten we vaststellen dat het om een project ging dat nooit gerealiseerd werd. Vandaag zitten we dus in een nieuwe fase, omdat men langzamerhand de schijn niet meer kan ophouden dat cultuur een zaak voor iedereen is. Wat wél een zaak voor iedereen is, is de discotheek, de reklame, de televisie. Allemaal dingen die ik als secundair analfabetisme zou omschrijven.’

Beweert u in volle ernst, dat de verlichting haar doel voorbij is geschoten?

‘Ik geloof wel dat men dit mag zeggen. Achteraf kan men zich afvragen, of dit project niet te idealistisch was. De arbeiders werden toen wel opgeleid, maar je kunt niet ernstig beweren dat de industrie er autonome mensen van wou maken, die de wereld op hun eigen manier zouden verstaan. De industrie wou alleen, dat ze de bedrijfshandleidingen zouden kunnen lezen, dat men ze niet alles hoefde uit te leggen, dat ze konden rekenen. Dat ten minste de ploegbaas zou kunnen lezen en taken opleggen. Deze speciale laag van hooggekwalificeerd proletariaat is nu net sociologisch aan het verdwijnen en wordt vervangen door een nieuwe kaste van programmeurs.’

Ook George Steiner, de Amerikaanse literatuurwetenschapper en essayist, houdt zich bezig met de vraag van het om zich heen grijpende verschijnsel van desalfabetisering. We hebben de indruk dat Steiner pessimistischer is. U gaat er lichtvoetiger overheen, als u zegt dat het dwaas zou zijn om de secundaire analfabeet zijn raison d'être te willen betwisten en dat het ver van u is om hem zijn plaats onder de zon en zijn vermakelijkheden niet te gunnen.

‘De stijl van de klacht ligt mij niet zo. Mij interesseert wel vast te stellen, wat er precies aan het gebeuren is. Ik wil begrijpen waarom. Mijn neiging tot nostalgie is niet groot. Dat het vroeger beter zou zijn geweest, daarvan ben ik niet overtuigd. Daarom heb ik niet de neiging om de omstandigheden, waarin wij nu leven, voor katastrofaal te houden. Ik geloof helemaal niet aan het uitsterven van de Gutenberg-cultuur. Maar haar reikwijdte wordt kleiner, haar prestige neemt af, haar autoriteit boet in aan kracht. Je hebt in die ontwikkeling ook positieve elementen die je niet weg moet moffelen. Een heleboel dwangaspecten zijn weggevallen. Oudere mensen kunnen zich nog herinneren hoe ze op school werden gekweld, hoe ze alles uit het hoofd moesten leren. Men moest precies de jaargetallen kennen, waarin zich een gebeurtenis had voorgedaan. Men moest de liefdesaffaires van de klassieke schrijvers in het hoofd hebben, weten met welke vrouwen ze te doen hadden. Men moest dat allemaal ondergaan en een andere keuze was er niet. Ik vind dat er een bevrijdend aspect in ligt, dat de schriftcultuur van deze valse aanmatigingen bevrijd is. Haar wijsvinger, waar niemand aan ontkwam, is nu weggevallen.’

Vandaag beleeft men het fenomeen dat kinderen naar school gaan, daar leren lezen en schrijven, maar het meeste vergeten en verleren zodra ze de school verlaten hebben. Wordt de school geen restbestand van een oude cultuur?

‘Ook de school is een produkt van omstandigheden die veel machtiger zijn. Ik zie die instelling meer als dienstmeid. Ze werd met zeer duidelijke bedoelingen opgericht, namelijk om arbeidskrachten op te leiden die men vroeger nodig had en vandaag niet meer. Dat betekent in zekere mate inderdaad de neergang van het schoolsysteem. Maar aan de andere kant is de school een grote institutie, de lobby van leraren, die allemaal ambtenaren zijn, is indrukwekkend. Zelfs als men dat zou willen en als het nuttig zou zijn, zou men de scholen niet kunnen afschaffen. Zoals alle andere instituties zal de school zeker een lang en taai leven beschoren zijn, zal ze proberen om zo lang mogelijk de wet van de traagheid te volgen en voort te boeren.’

Boeddhistische machine

Hoe omschrijft u de rol van de media, van de televisie vooral? Is het gewoon een vlucht in het divertissement van Pascal, of leven wij in een maatschappij die zich dood amuseert, zoals Neil Postman in zijn jongste boek met de gelijknamige titel beweert?

‘Ik heb daarvoor een andere hypothese, al is ze misschien een beetje merkwaardig. Ik geloof dat het eigenlijke doel van al die programma's die op televisie worden uitgezonden niets met hun inhoud te maken heeft. Beter gezegd: hun inhoud tendeert voortdurend naar nul, wordt steeds minder. Wij hebben eigenlijk met een soort nul-speltakel te doen en daarin ligt volgens mij de diepere zin van de kwestie. De toestand van bewusteloosheid die het medium televisie bij de kijker produceert, is naar mijn mening geen toeval of een bijkomend produkt, maar de eigenlijke zin van de affaire. Ik zou zelfs zover durven gaan om televisie een boeddhistische machine te noemen. Je kunt het merken aan mensen die aan televisie-kijken zijn verslaafd, die leegte. In het boeddhisme bestaat de oefening van de meditatie, die de leegte van het bewustzijn opwekt. Je hoofd loopt er helemaal van leeg. Dat vergt veel oefening, om die toestand te bereiken. Als men die leegte vanuit zichzelf wil bereiken, is er een bepaalde discipline vereist. Ik vermoed dat de media en vooral de televisie de mensen dit werk afnemen. Men komt tot hetzelfde resultaat, alleen hoeft men er niets voor te doen. Ik denk dat mensen dit nodig hebben en het ook willen hebben. Eigenlijk willen ze niet zozeer geïnformeerd of geamuseerd worden, maar ze willen in die leegte binnentreden. Waarom? Ze hebben het druk op het bureau, in hun familie zijn er natuurlijk de conflicten, ze hebben af te rekenen met het verkeer op straat en ook de vrije tijd is een zeer slopende bezigheid geworden, want men moet tennissen, op reis gaan, trimmen, en wat niet al. Al die dingen moet men doen en dus ontstaat de behoefte naar een soort van volkomen rust, een leegheid van het bewustzijn. Ik meen dat de media die behoefte bevredigen.’

Zelf heeft u nochtans lange tijd aan de emancipatorische rol van radio en televisie geloofd als instrumenten om via kennis tot macht te komen. Dat geloof is definitief weggevallen?

‘Zeker, ook ik behoorde tot de mensen, die leefden volgens de goede oude leer. Die goede oude leer heeft ongeveer het volgende gezegd: dat de ontplooiing van de produktieve krachten - hoe meer wij uitvinden, hoe groter de mogelijkheden van de mensheid worden - bijna automatisch een bevrijding van de ketens van onze eigen domheid meebrengt. Daarin geloof ik niet meer zozeer, want ik denk dat in dit automatisme een fout geslopen is. Het blinde geloof in de produktie is weggevallen, en met die opvatting sta ik zeker niet alleen. Al zeer vroeg had ik twijfels. Als je het achteraf bekijkt, dan merk je dat verstandige mensen nooit vrij waren van een bepaalde scepsis. Het slagwoord van de Dialektik der Aufklärung is al in de jaren veertig gelanceerd en toen al heeft men zeer goed dat dubbele karakter van die ontwikkelingen onderkend. Intussen is dat ook al banaal geworden, maar met elke stap waarmee wij onze produktiekracht ontwikkelen, ontwikkelen, wij ook onze destructieve kracht. Dat geldt, geloof ik, ook binnen de cultuur.’

De beschikbaarheid van boeken is voortdurend groter geworden. Steeds meer boeken staan ter beschikking en nochtans is in het algemeen de leesvaardigheid afgenomen. Is dat geen paradox?

‘Ja, op zichzelf is dat een zeer aangenaam verschijnsel, want althans in onze taalgebieden is de beschikbaarheid nog groot. In Amerika ligt het al anders, want in veel gevallen kan je daar in een boekhandel de Amerikaanse klassiekers niet meer kopen. Je kan er niet zomaar op rekenen, dat ze aanwezig zijn. Bij ons is dat veel beter. Ik geloof niet dat het om een paradox gaat, omdat het hoe dan ook toch gaat om een markt waarin de meerderheid geen aandeel heeft. Er ontstaat een onder-elkaar-zijn van gelijkgezinden. Men kan proberen dat verschijnsel te benoemen. Ikzelf heb bij wijze van experiment geprobeerd om van culturele kasten te spreken. Want klassen in economische zin zijn het zeker niet. Er zijn culturele kasten ontstaan, die zich van elkaar hebben losgescheurd en waartussen geen duidelijke correlatie meer bestaat. Men kan niet zeggen dat het over de rijken gaat, want juist bij de rijken is het secundair analfabetisme zeer wijd verspreid. Het is merkwaardig hoe zich een economisch moeilijk te definiëren kaste heeft gevormd die in een bepaalde relatie tot de traditie wil blijven staan en zich toegang tot het cultuurgoed wil verschaffen. Die kaste is daar zeer op gesteld en laat zich daarin niet afleiden.’

Burchtmentaliteit

Als wij het nu toch hebben over literatuut en intellectuelen: men stelt vast dat de hand wordt genoten. Men leest niet meer de literaire werken, maar de geleerde de literaire werken, maar de geleerde commentaren over die werken. Heeft u er een verklaring voordat het aanbod van de secundaire literatuur zo aangegroeid is en zoveel succes heeft?

‘Dat hangt samen met een corporatief fenomeen. In een maatschappij, waarin de literatuur belegerd wordt, ontstaat een soort van burcht-mcntaliteit, een defensieve houding. Men trekt zich terug in het bolwerk, en dat is de universiteit. De enige mensen die een salaris krijgen omdat ze zich met literatuur bezighouden, zijn niet de auteurs, maar de professoren in de literatuur. Ook de critici worden gedeeltelijk uit die academische zones gerecruteerd. Het spreekt vanzelf dat deze commentatoren en interpreten er belang bij hebben om hun eigen produkten op de voorgrond te plaatsen en ze onder elkaar uit te wisselen. De ene schrijft voor de andere. Men vraagt zich af, in hoeverre ze voor het publiek geschreven zijn. Daaruit ontstaat

[vervolg op pagina 10]