Vrij Nederland. Boekenbijlage 1986

[p. 5]

H. Drion
gerrit serne

Wanneer vorm en vent één zijn
Drions essaybundel ‘Denken zonder diploma’

Denken zonder diploma door H. Drion Uitgever: G.A. van Oorschot, 263 p., f32,50

Jan Fontijn

Van meester Huib Drion, emeritus hoogleraar uit Leiden en gewezen vice-president van de Hoge Raad en lid van de Emancipatiecommissie, is onlangs een nieuwe bundel essays verschenen met de uitdagende titel Denken zonder diploma. In deze essays komen een aantal onderwerpen en belangstellingskernen voor, die ook al in zijn vroegere bundel Het conservatieve hart uit 1966 centraal staan: zijn liefde voor het werk van Balzac, Proust en Orwell en zijn betrokkenheid bij het functioneren van de democratie. Niet minder dan vier essays gaan over democratie.

Het eerste essay ‘Intellectuelen en democratie’ is uit 1967. Dat jaartal is belangrijk. Drion schreef zijn essay vanuit een zekere onrust over enkele tendenties en gewoonten in de intellectuele wereld in die dagen van irrationalisme, de verheerlijking van jeugd en onvolwassenheid, de antiwesterse stromingen, de antiburgerlijkheid en het vluchten in subculturen. Het zijn tendenties die volgens Drion een gevaar zouden kunnen zijn voor het voortbestaan van de democratische samenleving. Zo signaleert hij taalbederf in het schrijven over politiek, het gebruiken van woorden niet op hun rationele betekenis maar om hun emotionele ondertoon van afkeuring en goedkeuring, het onverantwoord generaliseren, de diskwalificerende wijze waarop het woord ‘objectiviteit’ wordt gebruikt. Als dit door een intellectuele elite aanvaard wordt als bewijzen van politiek engagement, en kritiek erop als een verkapte bestrijding van een bepaald politiek standpunt, dan is dat onrustbarend. Er dreigt gevaar, vindt Drion, wanneer men de democratie idealiseert, te weinig oog heeft voor de ‘zwakheden’ van die democratie, zoals het ontbreken van rust, de inefficiëntie, het ontbreken van orde, van drama. Wie die gebreken niet op de koop toe neemt, niet in de gaten heeft dat democratie een kwestie van compromissen is, maar liever kiest voor waarden die schitterender lijken, faalt als intellectueel. De verantwoordelijkheid van de intellectueel ligt volgens Drion vooral in de fase vóór de democratie ineenstort. Dat heeft 1933 en wat daarop volgde hem geleerd.

Dat alles kan ons misschien tegenwoordig erg vertrouwd in de oren klinken, maar dat was het veel minder in de onrustige dagen van het eind van de jaren zestig. Bovendien heeft de ervaring geleerd hoezeer een permanente aandacht gewenst is, hoe gemakkelijk we geïrriteerd kunnen raken over de grijze, logge volwassenheid, die de democratie nu eenmaal is en moet zijn. Drion is voor mij een democraat in hart en nieren. Hij houdt van de democratie, omdat daarin het rationele en emotionele element in onze cultuur elkaar in een compromis vinden. Hij houdt van de democratie, omdat die zowel romantisch kind is dat ten slotte waardering opbrengt voor zijn verstandige vader alsook verstandige vader die begrip heeft voor de onrust van zijn kind.

In zijn Brandende Kwestie, ‘De rode draad in de burgerlijke cultuur’ acht Drion het meest essentiële kenmerk van de westerse burgerlijke cultuur na de Franse revolutie het vermogen dat zij in golven opstandigheid tegen zichzelf produceert, maar ook voortdurend de produkten van die opstandigheid weet te absorberen. Met andere woorden: de burgerlijke cultuur als bron van irritering en de burgerlijke cultuur als spons. Hoe werd niet de opstandigheid van de jaren zestig in latere jaren geabsorbeerd en verwerkt. Drion is gefascineerd door dat mechanisme in onze cultuur. In een alleraardigst interview met hem in de Haagse Post van eind 1984 vertelt hij op een gegeven moment over verrukkelijke kermiskraampjes uit zijn jeugd op de pier van Scheveningen. In een van die kraampjes had je een soort paardenrennen. Voor wat geld kon je vier kleine paardjes naast elkaar laten draven door aan een zwengeltje te draaien. Ieder had één paard en hoe sneller je draaide, hoe sneller dat paard zich langs de baan bewoog en hoe eerder je dus bij de finish was. ‘Je moest echter heel regelmatig draaien, wel snel maar niet te snel en vooral niet te plotseling want dan ging het mis. Dan weigerde het paardje, draaide zich ineens om en ging precies de tegenovergestelde richting uit. Dan moest je stoppen en het heel langzaam weer op gang brengen en het gevolg van al je snelheid was dat je alleen maar geweldig achterop was geraakt.’

Tegenargumenten

Deze anekdote is niet alleen een aardig beeld van de maatschappij maar karakteriseert ook Drions houding ten opzichte van maatschappelijke processen. Als temperamentvol mens en als progressief verlangt hij naar snelle verandering, maar de pragmaticus in hem en de jurist weten dat niets zich zonder kwade gevolgen laat forceren. Fraai worden die emotionele kant in hem en de rationele, pragmatische kant gedemonstreerd in de wijze waarop hij aan de discussies deelneemt in de Hoge Raad waarover hij in hetzelfde interview in de Haagse Post vertelt. Hij heeft in dat rechtscollege nog wel eens de neiging zich over bepaalde zaken sterk op te winden. Maar hij heeft daarop de neiging en de gewoonte om tegenargumenten te gaan zoeken van wat hij wil beweren. ‘Ik wil mijn opvattingen en eventuele vooroordelen bloot stellen aan alle tegenargumenten en als ze daar niet tegen kunnen zal ik ze los moeten laten. Ik wil als het ware geen kanonnen die tegen mijn positie in stelling worden gebracht, over het hoofd hebben gezien. Misschien wel omdat ik juist zo vreselijk door kan slaan. Als je dat van jezelf weet heb je sterker de neiging zoveel tegenargumenten tegen je eigen vooroordelen onder ogen te zien.’ In zijn behoefte de redelijkheid te stellen boven de emotie, in die behoefte ook zijn standpunten ter discussie te stellen en bereidheid om tot compromis te komen is Drion niet alleen de ware rechter maar ook de vleesgeworden democratie.

Hoezeer die habitus om argumenten tegen elkaar af te wegen hem eigen is blijkt ook uit de vormgeving van zijn essays. De jurist Drion en de essayist zijn hier nauw met elkaar verbonden. Karakteristiek voor die vorm van zijn essays is het poneren van een stelling en deze met argumenten en contra-argumenten voortdurend te bestoken zonder dat het noodzakelijke subjectieve karakter van het essay daarbij verloren gaat en zonder dat er definitieve oplossingen gepresenteerd worden, zoals dat wel bij rechtsbeslissingen het geval is. De taak van de rechter, zo stelt Drion in een essay uit zijn eerste bundel Het conservatieve hart, is een einde te maken aan wat partijen verdeeld houdt, de spanningen op te heffen. De taak van de schrijver is het in zijn werk de spanningen te conserveren, het ‘nog niet beslist zijn’ te vereeuwigen. Dit geldt natuurlijk in de eerste plaats voor zuiver literaire genres als het gedicht, de roman en het drama, maar voor een echt essay geldt dat evenzeer.

Over de relatie tussen recht en literatuur heeft Drion behartenswaardige dingen geschreven, al moet ik bekennen dat zijn essay ‘Ontmoetingen tussen recht en literatuur’ door het droog opsommende en encyclopedisch karakter daarvan me tegenviel. Veel beter is hij op dreef als hij over rechters in de Comédie Humaine van Balzac schrijft en op zijn best is hij als hij, als ware hij een rechter op dat moment, zich buigt over het geval Eichmann en daarbij tot een andere interpretatie komt over de oorlogsmisdadiger dan Mulisch in De zaak 40-61. Curieus daarbij is dat voor de kunstenaar Mulisch Eichmann de doodgewone mens is van het tijdperk van de machine, prototype van de hedendaagse mens, het tegendeel van de opstandige kunstenaar, terwijl daarentegen voor de jurist Drion Eichmann de ‘organisatiekunstenaar’ is, die het soms wint van de Befehl-ist-Befehl-Duitser, onder andere toen hij afweek van het bevel van zijn superieuren en doorging met het deporteren van joden in Hongarije.

Elite

Gehoorzaamheid en ongehoorzaamheid fascineren Drion. De ideeën die hij daarover ontwikkelt naar aanleiding van de experimenten van de Amerikaanse psycholoog Stanley Milgram, waarmee deze wilde onderzoeken hoever mensen in een gezagsverhouding gebracht kunnen worden tot onmenselijke handelingen, zijn zonder meer waardevol. Stap voor stap laat hij zien dat het probleem van gehoorzaamheid voor een groot deel een probleem is van menselijke arrogantie en zelfverzekerdheid, de onwil om tot een redelijke discussie te komen.

Het is daarom vanzelfsprekend dat Drion wantrouwend staat ten opzichte van het begrip ‘elite’ of dat nu in geestelijke of economische zin gebruikt wordt. De vogue van het elitebegrip is voor hem misschien de gevaarlijkste vrucht van de romantiek in de westerse democratie. Hij reageert korzelig op Ter Braaks ideeën over elite. Balzac intrigeert hem omdat hij psychologisch verantwoord zonder moraliseren de structuur van de economische macht in de negentiende-eeuwse samenleving in Frankrijk vast heeft gelegd. Orwell is hem lief omdat deze principieel iedere elitistische pretentie afwees. In een van de beste essays uit de bundel, namelijk ‘Mary McCarthy contra Orwell’ weet Drion aan te geven dat de kritiek van de Amerikaanse op Orwell voor een groot deel ergernis is over het ontbreken van een elitegedachte bij Orwell.

Ik bewonder in Drion de manier waarop hij zijn juridische specialisme weet te combineren met een grote belangstelling voor maatschappelijke vraagstukken en literatuur. Hij is inzake literatuur een dilettant in de goede zin van het woord met een indrukwekkende belezenheid in met name de Franse literatuur. De stijl van zijn essays is nergens zwaar, heeft iets qua toon van de helderheid van de achttiende-eeuwse encyclopedisten. Waar hij zich in de literatuur ook mee bezighoudt, of het nu de humor van Wodehouse is of zeventiende-eeuwse vertaler Glazemaker, of de relatie van Odysseus met Penelope en Nausikaa of een zwarte Vlaamse gaai bij Proust of een roman van Henry James, steeds weer blijkt dat hij met plezier gelezen heeft en dat hij dat plezier wil overdragen aan de lezers van zijn essays. Drion doet dat op lichtvoetige wijze; hij is wars van loodzware pretenties en streeft naar speels amusement. Vorm en vent zijn één bij Drion.

■