Achter de eufemismen van de apartheid
Een afstandelijk en aangrijpend boek over Zuid-Afrika
Move your Shadow South Africa, Black and White door Joseph Lelyveld Uitgever: Times Books/Random House, 390 p. Importeur: Van Ditmar, f65,20
Louise Fresco
Het meest verbijsterende van de situatie in Zuid-Afrika is niet de onderdrukking van de meerderheid van de bevolking of de willekeur van het regime - daar zijn nog wel wat voorbeelden van - maar de weldoordachte rechtvaardiging die in de apartheidspolitiek besloten ligt. Wat Zuid-Afrika verschillend maakt van andere dictaturen is de voortdurende behoefte aan rationalisatie van de blanke minderheid. Die rationalisatie neemt de vorm aan van voorspellingen (hoe de situatie uit de hand zal lopen als de zwarte bevolking de macht krijgt), of van analogieën (hoe goed Zuidafrikaanse zwarten het wel niet hebben in vergelijking met de rest van Afrika). De blanke arrogantie is gebaseerd op een bepaalde visie op de werkelijkheid, die geheel tegenstrijdig is met de feiten. Het aandeel van de blanke bevolking neemt steeds meer af (het schommelt nu rondom de vijftien procent). In geen enkel opzicht kan er dus betoogd worden dat Zuid-Afrika een blank land is, maar de apartheidspolitiek rechtvaardigt zich door dit te suggereren. Apartheid is daarmee niet alleen een theoretisch concept, maar ook een werkelijkheid die zorgvuldig in stand wordt gehouden. ‘White South Africa’ is een fictie die echt bestaat en blijft bestaan dankzij het kunstmatig creëren van nieuwe blanke wijken en door de gedwongen verhuizing van honderdduizenden zwarten. Bijna nergens in Zuid-Afrika hoeven blanken nu nog in de buurt van zwarten te leven, en het is mogelijk om als blanke op te groeien zonder iets te weten van zwarte mensen (met uitzondering van zwarte bedienden). De rassenscheiding gaat zover, dat niet alleen zwarten toestemming nodig hebben om zich buiten de hen toegewezen gebieden te begeven, ook blanken hebben pasjes nodig om zwarte woonwijken te bezoeken. Door deze systematische segregatie blijft het voor blanken mogelijk om iedere gewenste versie van de werkelijkheid te projecteren, zelfs die versie waarin apartheid niet
bestaat.
De complexe rechtvaardiging van het apartheidsbewind, en de effecten daarvan op de Zuidafrikaanse samenleving vormen de rode draad in Move your Shadow van Joseph Lelyveld. Over apartheid is natuurlijk al veel geschreven, maar het bijzondere van dit boek is dat de ideologie van de apartheid systematisch op interne consistenties wordt getoetst. Als correspondent van de New York Times was Lelyveld twee keer in Zuid-Afrika gestationeerd. Hoewel hij de eerste keer, in 1966, na een verblijf van nauwelijks een jaar werd uitgewezen wegens zijn ‘ongenuanceerde berichtgeving’, kreeg hij in 1980 opnieuw toestemming zich in het land te vestigen. De tussenliggende periode was er een van hervormingen. Het apartheidsbewind stelt zich, althans in woorden, nu aanzienlijk milder op dan twintig jaar geleden, toen Verwoerd aan de macht was. Zo kunnen zwarte auteurs nu vrij openlijk publiceren, zolang ze geen uitspraken doen over gelijkheid en vrijheid, en ook de censuur is afgezwakt. Maar Lelyveld toont aan dat de relatieve vrijheid van woordkeuze op geen enkele wijze inhoudt dat de kern van de apartheidsideologie is aangetast. De taal van de rechtvaardiging heeft zich alleen aangepast. De grove kanten van de apartheid zijn vervangen door een subtieler stelsel van eufemismen. Zo zijn bij bushaltes de bordjes met ‘Alleen voor blanken’ nu vervangen door bordjes met ‘Alleen voor buspassagiers’, maar iedereen weet dat de betreffende bussen niet voor zwarten toegankelijk zijn. Andere voorbeelden van eufemismen zijn te vinden in de naamsveranderingen van wat eens het Ministry of Native Affairs was: het werd eerst omgedoopt tot Ministry of Plural Relations en is sinds kort het Ministry of Cooperation and Development. De gedwongen verhuizing van zwarte bevolkingsgroepen heet ‘repatriëring’, de van-god-en-alles-verlaten gebieden waar ze
gedumpt worden, dragen namen als ‘Plaats van het ontwaken’. Dit taalgebruik is tekenend voor de manieren waarop het bewind zich in bochten wringt om de schijn op te houden. Telkens weer worden hervormingen in het vooruitzicht gesteld, terwijl er in feite geen sprake van is dat de apartheid op enigerlei wijze wordt afgezwakt.
abc
Auteursrechtelijk beschermd