Vrij Nederland. Boekenbijlage 1986

[p. 11]

De ruimte als militair terrein
De bedoelingen achter Star Wars

War in Space door Christopher Lee Uitgever: Hamish Hamilton, f55,40

G. van Benthem van den Bergh

Het Strategisch Defensie Initiatief (SDI) van president Reagan kreeg meteen ‘Star Wars’ als bijnaam, ‘sterrekrijg’ in de geautoriseerde vertaling van NRC Handelsblad. Toch was de ruimte geen doel maar middel, zij het een zeer belangrijk middel. De Verenigde Staten en de Sovjetunie konden immers in 1972 het ABM-verdrag afsluiten (dat het opstellen van meer dan één antiraketraketinstallatie verbood) omdat de stand van de technologische ontwikkeling in die tijd een verdediging tegen ballistische raketten tot zinloze verspilling maakte. Dat zou nu niet meer zo zijn: door een nieuw soort ruimtewapens (met name lasers) zouden vijandelijke raketten wel economisch verantwoord kunnen worden uitgeschakeld, met name kort na de lancering als zij nog binnen de atmosfeer en boven het grondgebied van de tegenstander verkeren. Dit zou kunnen gebeuren door vanuit de ruimte gespiegelde of nucleair ‘gepompte’ lasers, de laatste vanuit pas na waarschuwing voor een aanval in de ruimte gebrachte platforms (‘pop-up’, naar analogie van het broodrooster). Dat vereist een technologie die nog allerminst ter beschikking staat, zelfs niet in afzonderlijke componenten. De recente ontploffing van de Challengcr zou de twijfels aan SDI wel eens veel groter kunnen maken omdat er eens te meer uit blijkt hoe precair en kwetsbaar de ruimtetechnologie is. Als dat al voor de delen van een systeem geldt, hoe zou men dan ooit op een uiterst omvangrijk en ingewikkeld defensiesysteem kunnen vertrouwen? Dat zou niet eens van tevoren in zijn geheel getest kunnen worden. De computerbesluring en coördinatie van een dergelijk systeem zullen bovendien waarschijnlijk onoplosbare problemen oproepen (zie hierover nader lord Zuckermann, ‘The Wonders of Star Wars’, NY Review of Books, 30 januari 1986).

Een recent rapport van het Office of Technology Assessment van het Amerikaanse Congres, samengesteld door een commissie van voor- en tegenstanders van SDI, concludeert dat wat voor strategische defensie vereist is een ‘geïntegreerd en betrouwbaar systeem dat doeltreffend kan werken en die doeltreffendheid op langere termijn kan behouden bij het ontwikkelen van nieuwe tegenmaatregelen’ onmogelijk is. Dit betekent dat ‘verzekerd overleven van de Amerikaanse bevolking niet kan worden gegarandeerd zolang de Sovjetunie vastbesloten is om dat vermogen aan de Verenigde Staten te ontzeggen’. De kwetsbaarheid van de Amerikaanse samenleving en natuurlijk ook van die van de Sovjetunie kan niet ongedaan worden gemaakt. Daarom wordt door voorstanders van SDI nu vaak gesproken over een systeem met beperkte effectiviteit, bijvoorbeeld 60 procent. Dat zou de kwetsbaarheid voldoende verminderen om de tegenstander van een eerste slag te weerhouden. Maar ook zo'n systeem moet in zijn geheel kunnen werken en betrouwbaar zijn en stelt daardoor dezelfde eisen aan computersturing en coördinatie. Effectiviteitsramingen zijn volstrekt speculatief en zullen dat blijven als gevolg van de onmogelijkheid systemen in hun geheel te testen.

Maar daarmee is niet alles gezegd. Het SDI is niet louter een deel van de door president Reagan verwoorde Amerikaanse droom. Het SDI is ook geënt op het toenemend gebruik van de ruimte voor militaire doeleinden en op een technologische ontwikkeling die allang aan de gang was. Christopher Lee had zijn hier besproken studie dan ook beter Weapons in Space dan War in Space kunnen noemen. Zijn boek bevat geen scenario's voor een sterrekrijg maar biedt zowel een voortreffelijk historisch overzicht van de ontwikkeling van het gebruik van de ruimte voor militaire doeleinden - en van de technologie die dat mogelijk heeft gemaakt - als een analyse van de huidige en toekomstige betekenis van ruimtewapens voor de militair-strategische balans tussen de Verenigde Staten en de Sovjetunie. Lee wijst erop dat de huidige nucleaire balans haar stabiliteit voor een niet gering deel ontleent aan de vele functies die satellieten nu al vervullen. Het verzamelen van informatie over de economische en militaire vermogens van de tegenstander maakt een realistischer beeld van de intenties van de tegenstander mogelijk. Door het surveilleren van scheepsbewegingen op de oceanen kunnen onbedoelde conflicten, bijvoorbeeld bij marine-oefeningen, worden voorkomen. Vroegtijdige waarschuwing is mogelijk door het voortdurend volgen van militaire signalen en andere communicatiemiddelen van de rivaal. De zeer precieze satellietnavigatie maakt de van onderzeeërs afgevuurde raketten steeds nauwkeuriger en betrouwbaarder. Satellieten vervullen ook voor de eigen communicatie een onmisbare rol. En zelfs de kruisraket was niet ontwikkeld als satellieten niet de buitengewoon nauwkeurige waarnemingen van de terreingesteldheid mogelijk maakten die noodzakelijk zijn voor het programmeren van hun baan vlak over de grond.

Militaire logica

Gezien de groeiende onmisbaarheid van satellietnetwerken zowel in vredestijd als bij een mogelijk geacht nucleair conflict moesten de rivalen wel in de verleiding komen om een anti-satellietwapen (ASAT) te ontwikkelen waarmee de tegenstander tijdig als het ware zou kunnen worden onthoofd. Indien beide partijen over een goed functionerend ASAT-systeem beschikken (hetgeen nog niet het geval is) acht Christopher Lee een dergelijke preëmptieve ASAT-aanval het meest waarschijnlijke begin van een kernoorlog.

Hoe dit ook zij, het gebruik van de ruimte voor militaire doeleinden is de maar al te reële achtergrond van het SDI. Het is ook de reden waarom het onderzoeksprogramma zo snel kon worden uitgevoerd. Het was namelijk al aan de gang, zowel in de Verenigde Staten als in de Sovjetunie. Volgens lord Zuckermann is tussen de 80 en de 90 procent van het onderzoek van het huidige SDI-programma een voortzetting van onderzoek dat allang plaatsvond. De door elektronenstralen of kernexplosies voortgestuwde lasers waren al onderwerp van concurrerend onderzoek bij de nucleaire laboratoria van Los Alamos en Livermore. Het SDI-programma stimuleert dat soort onderzoek alleen en stelt er meer geld voor beschikbaar.

Al zegt Christopher Lee het niet met zoveel woorden, uit de opzet van zijn boek blijkt heel duidelijk dat hij de verwezenlijking van de officieel geproclameerde doelen van het SDI buitengemeen onwaarschijnlijk acht. Maar hij wijst erop dat het SDI-onderzoek neveneffecten heeft waarvan het belangrijkste de overlap met het onderzoek naar anti-satellietwapens is. En aangezien het zeer moeilijk is de militaire logica ‘als iets beschikbaar is dan moeten we het aanschaffen’ te stuiten, pleit hij ervoor de aandacht nu te richten op het tijdig sluiten van een ASAT-verdrag. Gezien het gevaar van een preëmptieve aanval op de satellieten van de tegenstander (die verleidelijk is omdat hij niet op de grond plaatsvindt en niet direct slachtoffers eist) heeft hij volgens mij groot gelijk. Lee stelt dat bij de controle op de naleving van een dergelijk verdrag ook andere landen kunnen worden betrokken dan de grootmachten zelf. Hij bepleit het oprichten van Regional Observer Groups (ROG's), dat wil zeggen groepen van gebonden en niet-gebonden landen in verschillende delen van de wereld die in staat zijn zelf satellieten in de ruimte te brengen. Die kunnen dan gegevens verzamelen die in een regionaal informatieverwerkingscentrum worden geanalyseerd, zodat de resultaten kunnen worden ingebracht in regelmatig overleg van alle bij een ASAT-verdrag betrokken partijen. Een ASAT-verdrag zou daarom evenals het non-proliferatieverdrag niet alleen tussen de grootmachten moeten worden afgesloten maar al die landen moeten omvatten die bereid en in staat zijn zich actief voor de naleving ervan in te zetten. Dit is een interessante suggestie. Hoe langer hoe meer landen zullen immers in staat zijn satellieten te produceren en in de ruimte te brengen. Zij kunnen daarmee enigermate de monopoliepositie van de grootmachten doorbreken, op grond van eigen machtsbronnen. Lee brengt dit voorstel zelf als licht utopisch naar voren maar vindt het terecht belangrijk genoeg om het vrij gedetailleerd uit te werken.

De studie van Christopher Lee is zeer de moeite waard. Het is een voortreffelijke combinatie van historisch en technisch inzicht en politiek gezond verstand. Lee beschrijft heel precies hoe de Sovjetunie en de Verenigde Stalen in onderlinge rivaliteit de ruimte zijn gaan gebruiken. Al heeft in de publiciteit de nadruk meestal op de exploratie van de ruimte voor vreedzame doelen gelegen, zonder die militaire achtergrond was dat er misschien nooit van gekomen. Uit de studie van Lee blijkt eens te meer dat een duurzame vrede tussen de nucleaire grootmachten vereist dat zij de militair-technologische ontwikkeling gezamenlijk inperken en voor zover mogelijk benutten voor het verminderen van de kans op een kernoorlog. Het tegendeel bevorderen, dat is het grote gevaar van het SDI.

■