Vrij Nederland. Boekenbijlage 1986

[p. 15]

De sluipmoord op het intellect
Neil Postman over hoe men zich zachtjes dood amuseert bij de televisie

Amusing Ourselves to Death door Neil Postman Uitgever: Heineman, 184 p. Importeur: Van Ditmar, f 50,35

Beatrijs Ritsema

Toen Morse de telegrafie uitvond, voorspelde hij dat dit het uitgestrekte Amerika zou terugbrengen tot de proporties van een stadsbuurt. De mogelijkheid om informatie over te seinen met behulp van elektriciteit maakte de wereld zelf kleiner en bood tegelijk het individu een ruimere blik. De uitvinding werd alom met enthousiasme begroet hoewel Henry Thoreau in Walden opmerkte dat ‘we nu wel zo'n haast maken om Maine en Texas door middel van een magnetisch telegrafie-systeem met elkaar te verbinden, maar dat het heel wel mogelijk is dat Maine en Texas elkaar niets belangrijks te vertellen hebben (...) We branden van verlangen om een tunnel onder de Atlantische Oceaan te graven, maar het eerste nieuws uit de oude wereld dat onze gespitste oren zal bereiken, zal waarschijnlijk zijn dat prinses Adelaide kinkhoest heeft.’

Deze narrige opmerking wordt door Neil Postman, professor in de communicatiewetenschappen, met grote instemming aangehaald. De uitvinding van de telegrafie luidde anderhalve eeuw geleden het begin van het einde van het typografische tijdperk in, de periode waarin het gedrukte woord de enige wijze van informatieverspreiding voor de massa was. Want na de telegrafie volgde al snel de fotografie, de film, de radio en ten slotte, als ergste van alles, de televisie. Hoewel er meer boeken verschijnen dan ooit tevoren, is onze cultuur niet meer typografisch van aard; zij wordt beheerst door de media en het meest door de tv.

Postman doet z'n best om de waardeoordelen niet al te hard door zijn analyse heen te laten snerpen: hij zegt bijvoorbeeld dat de uitvinding van de boekdrukkunst de hele orale traditie van het memoriseren op de schroothoop van de geschiedenis heeft doen belanden, wat in zekere zin ook jammer is, maar dat elke vooruitgang nu eenmaal zijn slachtoffers maakt, dus ook de boekdrukkunst. Wanneer hij echter goed op dreef raakt in het vergelijken van de merites van de typografische met die van de tv-cultuur, laat hij alle gereserveerdheid varen.

In de 18de en het grootste deel van de 19de eeuw was het discours (de wijze waarop mensen zich publiekelijk met elkaar onderhouden) een afspiegeling van het medium dat de dienst uitmaakte, het boek, en dus: systematisch, rationeel en diepgravend. Onder invloed van de tv is het discours besmet geraakt met oppervlakkigheid, emotionaliteit, anti-intellectualisme, irrelevantie, impotentie en onsamenhangendheid. Postman heeft in de jaren zestig bij McLuhan gestudeerd, wiens theorie over the medium is the message flink doorklinkt in dit boek. Een voorbeeld van een discours is het traditionele debat tussen de kandidaten voor het presidentschap van Amerika. In 1854 sprak Douglas drie uur achtereen tegen Lincoln, waarna Lincoln drie uur de tijd kreeg voor zijn reactie, gevolgd door nog twee maal een half uur voor beiden. Het publiek in de zaal moest de concentratie opbrengen om gedurende zeven uur doordachte toespraken aan te horen. Tegenwoordig houdt niemand het langer dan een uur vol om naar een lezing te luisteren - als het langer duurt, moeten er op z'n minst lichtbeelden bij - en de debatten tussen de presidentkandidaten zijn verworden tot een soort show, waar de spreektijd in partjes van vijf minuten is opgedeeld, zodat er alleen ruimte is voor oppervlakkigheden, dooddoeners en grappen. Er kan geen echt betoog worden gehouden met een logische opbouw van argumenten. Er moet snel en veel gescoord worden en de ‘winnaar’ wordt in de meeste gevallen aangewezen op grond van irrelevante aspecten, zoals een geslaagde one-liner, een flauwe demagogische truc of iets vaags als de wijze van ‘overkomen’. William Howard Taft, de 27ste president van de VS, woog 300 pond en had vele onderkinnen. Nooit van z'n leven had hij het in het tv-tijdperk zo ver kunnen brengen, stelt Postman en daar heeft hij ongetwijfeld gelijk in.

nick hardcastle

Gestyleerd drama

Televisie is de grote vervlakker, waardoor mensen in slaap gewiegd worden en waar ze aan verslaafd raken. De tv kent geen hiërarchie van belangrijke en minder belangrijke dingen. Altijd kun je overal in vallen en de draad oppakken, want er is geen onderwerp dat langer dan tien minuten duurt (nodig voor de reclame-intervallen). Er zit geen systeem in: van watersnood in India naar droogte in Afrika. Er wordt een bombardement van informatie over de mensen uitgestort, maar is er iemand die zijn plannen voor de dag verandert als hij 's ochtends naar het nieuws heeft gekeken, behalve dat hij misschien een regenjas aantrekt? Alles blijft zonder consequenties, de enige functie is die van het conversatie-item. Amusement dus eigenlijk. Televisie is door de aard van het medium voor niets anders geschikt dan voor amusement en wat er onder de vlag van informatie wordt gepresenteerd heeft even weinig met informatie te maken als een discotheek met een bibliotheek.

Postman verzet zich niet tegen de als zodanig bedoelde amusementsprogramma's (sport, series, quizzen), maar tegen de serieus bedoelde tv: de nieuwsshows, waarin fragmentarische informatie als gestyleerd drama met interessante plaatjes wordt gepresenteerd door onvermoeibaar doorglimlachende glamourtypes, waarin politiek gereduceerd wordt tot mensen die wel of niet aardig zijn en wel of niet vertrouwenwekkend ogen, en waar geen ruimte meer is voor ideeën, niet voor de inhoud ervan, niet voor de argumentatie, laat staan voor de toetsing. Een persoon die aan het nadenken is, leent zich niet voor vertoning op de tv, want daar valt niets aan te zien. Op de tv hoort zich actie af te spelen. Als het maar beweegt.

Door het hele boek heen speelt de toekomstprofetie van Huxley, zoals die in Brave New World beschreven staat. Iedereen is altijd bang geweest dat Orwells 1984 realiteit zou worden, schrijft Postman: onderdrukking van het vrije denken door taal- en geschiedenisvervalsing met als symbool de boekverbrandingen. Wie had verwacht dat niet Orwell maar Huxley het bij het rechte eind zou hebben? Geheel vrijwillig drogeert men zich vele uren per dag met de meest geestdodende, triviale, op momentaan genot gerichte bezigheid die er maar te bedenken is: de televisie. Orwell vreesde een toekomst, waarin het verboden zou zijn boeken te lezen. Huxley zag met angst de dag tegemoet dat er geen enkele reden zou zijn om boeken te verbieden, omdat er niemand meer zou zijn die er een wilde lezen.

Amusing ourselves to death is een meeslepend betoog, waarin op enthousiaste wijze een aantal onhoudbare stellingen wordt gepresenteerd. Het is natuurlijk wel erg, maar zo'n vaart als Postman denkt, loopt het nu ook weer niet. (Maar een gematigd enerzijds-anderzijds boek zou lang niet zo prettig lezen.) De situatie in Nederland is anders dan in Amerika - toch is dat niet de kern van mijn kritiek; over een paar jaar zijn we waarschijnlijk weer een eindje verder in de richting van Amerika opgeschoven met kabel- en commerciële tv, en zo niet, dan zijn de overeenkomsten tussen de Westeuropese en de Amerikaanse cultuur altijd nog groter dan de verschillen. Mijn bedenkingen gelden eerder het in mijn idee te eenvoudige, lineaire verband dat hij legt tussen medium (het boek, de tv) en cultuur (het denken, het discours). Ergens schrijft hij: iemand die veertig wordt, heeft in zijn leven zo'n miljoen reclamespots gezien - als dat geen invloed op zijn denkpatronen heeft! Ik vraag me af of dat waar is. Ik heb in mijn leven tienduizenden lantaarnpalen en duizenden honden gezien. Toch denk ik niet dat dit mijn denken wezenlijk heeft beïnvloed. Reclamespots heb je globaal in vijf basisvarianten, schat ik, dus je zou kunnen zeggen: you've seen five, you've seen them all.’ Zoiets is niet echt belangrijk, dat hoort bij de tutti frutti van het dagelijkse leven.

Ook Postmans punt van de afwezigheid van implicaties van tv-uitzendingen kan niet staande gehouden worden. Ontelbaar zijn degenen die girootjes uitschrijven na vertoonde rampen, dankbare brieven schrijven omdat ze zich herkennen in de vertoonde problematiek (‘ook ik heb een homosexuele zoon’), of die door een programma ineens in iets heel nieuws geïnteresseerd raken (‘ja, ik wil de dwarsfluit leren bespelen, net als Berdien Stenberg’). Men kan daar minachtend over doen, maar dat is flauw, want het zijn alleszins respectabele consequenties die het daglicht goed kunnen verdragen.

Overzichtelijkheid

De belangrijkste dreiging die Postman signaleert is het afglijden naar een ongeletterde cultuur, waarin mensen geen boek ter hand meer zullen nemen omdat dat te moeilijk geworden is. Dit is nu een spookbeeld dat ik irreëel acht. Boeken (en kranten) hebben zoveel voordelen boven de tv dat het wel heel raar moet lopen, willen ze verdwijnen. Het gedrukte woord is op afroep beschikbaar, overzichtelijk met terug- en verder bladeren, en vooral: je kunt je eigen tempo bepalen. Wanneer je geïnformeerd wil worden, is het veel efficiënter om een krant te lezen dan naar de tv te kijken. Na twintig minuten in de krant lezen heb je tien keer zoveel tot je genomen dan na twintig minuten het journaal.

Mensen die van het woord houden - hetzij vanuit esthetisch hetzij vanuit rhetorisch, hetzij vanuit informatiegericht oogmerk - zullen zich dit nooit laten afnemen. Ze zouden wel gek zijn. Televisie en film zijn te schamel als substituut. Wat ik wel voorzie is een steeds scherper wordende tweedeling tussen een geletterde elite en een ongeletterde groep van tv-adepten. Een aanwijzing daarvoor is te vinden in het laatste rapport over verkoopcijfers van boeken van de Stichting Speurwerk van het Boek. Ten opzichte van 1982 is de verkoop van het boek in 1985 teruggelopen met 14%. Dit lag niet aan de literatuur, want daarvan is de verkoop in deze periode met 3,5% gestegen. De informatieve non-fictie en de gebruiksboeken zijn ongeveer 12% gezakt, maar de grootste klap is in de amusementslectuur gevallen, die met 16% gedaald is. De boekenclubs zitten met de handen in het haar. Hun publiek heeft zijn aandacht naar de videotheek verplaatst en huurt voortaan een stapel films voor de vrije tijd - even lowbrow als Konsalik, Robbins en Krantz, maar nog net iets ontspannender. De liefhebbers van Kafka en Kundera laten zich intussen niet van de wijs brengen.

■