Vrij Nederland. Boekenbijlage 1986

[p. 20]

Volledig willen opgaan in iets is een wezenlijk gevoel
Kees Verheuls Rusland begint bij de IJssel: dagboek om de werkelijkheid te beleven

René T'sas

Elf jaar geleden publiceerde Kees Verheul zijn herinneringen aan een verblijf van een jaar in Rusland onder de titel Kontakt met de vijand. In dat jaar werkte hij aan zijn proefschrift over de dichteres Achmatova en ontmoette veel al dan niet dissidente Russen. Sindsdien bezocht Verheul tenminste eenmaal per jaar Rusland, tot hij in de herfst van 1984 tijdens een verblijf van enkele maanden besloot een minutieus dagboek bij te houden waarin zo min mogelijk zou worden verzwegen. Als Rusland begint bij de IJssel heeft hij dit dagboek nu gepubliceerd (Querido, f29,50).
Kees Verheul is de vertaler van de memoires van Nadjezdja Mandelstam, schreef de roman Een jongen met vier benen (Salamander), en publiceerde twee bundels met essays Verlaat debuut en Antwoord van een buitenstaander (Athenaeum-Polak & Van Gennep).

Aan het bijhouden van een dagboek heeft Kees Verheul - voorlopig - geen behoefte meer. Niet dat het schrijven van zijn Russisch dagboek geen boeiende ervaring was, integendeel. Alleen: ‘Op den duur ging ik een beetje te veel leven naar het feit dat ik een dagboek bijhield. Bij wat ik meemaakte dacht ik voortdurend: dit moet ik vanavond of morgen vroeg noteren en dan moet ik het ongeveer zo en zo opschrijven. Ik kreeg een beetje het gevoel niet meer echt spontaan te leven.’ Wat openheid en eerlijkheid betreft doet Verheuls dagboek niet onder voor het Geheim dagboek van Hans Warren. Eenzaamheid, verliefdheid, homoseksualiteit, een merkwaardige zelfvernietigingsdrang, jaloezie, dromen over moord en doodslag - je staat soms versteld van het schijnbare gemak waarmee hij zijn fraaie en minder fraaie gevoelens op papier zet. Verheul: ‘Het is opvallend hoe vaak je denkt: dat schrijf ik niet op. Maar ik heb juist de neiging om de dingen die ik in eerste instantie niet wil noteren toch op te schrijven. Het is voor mij een soort signaal: dit is iets interessants! Ik kan me maar een of twee echt belangrijke dingen herinneren die in die periode zijn gebeurd en die ik niet opgeschreven heb. Nee, dat vertel ik je niet.’

Hoofdthema's in Rusland begint bij de IJssel zijn de liefde voor Rusland en het verlangen Rus met de Russen te zijn, de herinneringen aan het Hengelo van zijn jeugd, homoseksualiteit, godsdienst, de dood, het doorbreken van een traditionele liefdesrelatie, de tijd. Voor een deel kwamen die thema's ook al aan bod in Contact met de vijand, het boek dat Verheul elf jaar geleden schreef en waarin hij verslag deed van een lang verblijf in Rusland. Maar naast het feit dat Rusland begint bij de IJssel, door de dagboekvorm, directer van toon is, is het opvallendste verschil tussen beide Rusland-boeken, dat Verheul meer dan vroeger, er bewust op uit is, zijn leven door middel van ontmoetingen en bijzondere ervaringen te verruimen en meer diepgang te verlenen. De ‘zelfkant’ van zijn leven krijgt steeds meer ruimte. Verheul: ‘Dat is zeker zo, ja. Eigenlijk ben ik daar vanaf mijn jeugd tot nu steeds op uit geweest. Waar het eindigt kan ik niet voorspellen, nee. Ik hoop niet dat het zo sterk wordt dat ik eraan ten onder ga. Je hebt in je leven ook destructieve krachten, ik wil proberen daarmee te leven zonder er al te zeer de dupe van te worden of zonder er anderen de dupe van te maken.’

Opvallend is dat je, al vrij kort na je aankomst in Moskou, naar het Bolsjoi--plantsoen gaat, een van de belangrijkste homo-ontmoetingsplaatsen in de stad. De vraag: zal ik wel, zal ik niet, schijnt niet in je op te komen. Het is net of het allemaal bij je hoort om daar meteen contact met jongens te zoeken.

‘Het hoorde er helemaal bij op dát moment. Wat dat betreft geeft het dagboek wel een beetje een vertekend beeld, het is niet zo dat ik voortdurend op die manier leef. De behoefte aan dat contact hangt samen met mijn Rusland-complex, met mijn liefde voor dat land. Een verhouding hebben met een Rus is óók een manier om in het land door te dringen. Vanaf het begin is dat een soort ideaal voor me geweest: alles wat ik voor Rusland voelde, wat ik met het land te maken had zou op een gegeven moment kunnen culmineren in het seksueel contact met een Russische jongen. Daarom ging ik er bewust achter aan.’

Het gevaarlijke

En je wilde ook bewust veel contacten? Er passeren nogal wat jongens de revue.

‘Om die veelheid was het me denk ik niet te doen, nee. Als ik meteen de jongen had leren kennen die ik een paar weken voor mijn vertrek ontmoette - hij is eigenlijk de enige met wie ik echt een verhouding had - dan had ik waarschijnlijk minder naar anderen gekeken. Hoewel, als je een land in die gedaante wilt leren

[p. 21]

kennen, in de gedaante van jonge heren, dan is het ook wel mooi als je een kleine collectie kunt aanleggen.’ Hij schiet in de lach maar haast zich dan te zeggen: ‘Bovendien was ik ook geïnteresseerd, puur etnografisch, in de vraag: hoe reilt en zeilt het homoleven in de Sovjetunie. Voor dat “onderzoek” was het natuurlijk ook van belang dat ik met veel jongens in contact kwam.’

Kees Verheul
bert nienhuis

Dat riekt naar een vergoelijking achteraf.

‘Nou ja, vergoelijking... ik hoef niets te vergoelijken. Of je nu met dertien mensen iets hebt in zo'n periode of met één, maakt niks uit. Het ene is niet beter of slechter dan het andere.’

Wat hem in Rusland altijd treft, zo vertelt hij, is ‘de argeloze homo-erotiek’. ‘Armen om elkaars schouders, samen drinken, samen dansen. In het stoomkamertje van het Russische badhuis zitten de mannen, ongedwongen, naakt bij elkaar, slaan elkaar met berketakjes om het zweet van het lichaam te verwijderen. Er hangt een sterk erotische sfeer van mannen-onder-elkaar, maar geen Rus die er zich voor geneert, niemand komt op de gedachte dat dit een vorm van seksualiteit is die verachtelijk zou kunnen zijn. Dat argeloze, dat vind ik prachtig.’

Je komt ook 's avonds of 's nachts in het Bolsjoi-plantsoen. Hoe gevaarlijk is dat?

‘Helemaal niet gevaarlijk. Je kunt per ongeluk tegen een jongen aanlopen die nogal sadistisch is ingesteld, dan heb je pech. Of geluk, als je ervan houdt. Maar de politie laat iedereen met rust en voor berovingen hoef je niet bang te zijn. Hier in het Vondelpark ben je 's nachts je leven niet zeker maar in Moskou kun je dan rustig met een jongen door het park wandelen, op een bankje zitten praten of zelfs een beetje vrijen. Er hangt veel minder gevaar en geweld in de lucht. Dat is een van de aantrekkelijke kanten van Rusland.’

Wanneer ik hem wijs op het feit dat gevaar hem soms toch wel schijnt aan te trekken, getuige zijn flirt met een KGB-luitenant, zegt Verheul: ‘Misschien dat een klein beetje gevaar me aantrekt. Nu had ik bij die KGB'er niet direct het gevoel dat ik iets gevaarlijks deed. Het was wel een wonderlijke ontmoeting. Normaal gesproken kom je met zo iemand niet in contact. Een KGB'er is iemand waarvoor je, gezien zijn functie, niet zoveel sympathie voelt. Maar het was wel een boeiende en pikante ontmoeting.’

Pikant omdat hij door zijn functie tot het kamp van de ‘vijand’ behoort?

‘Ja, dat vond ik bijzonder. Ook dat hangt samen met mijn “liefdesrelatie” met Rusland. In zekere zin vertegenwoordigt Rusland voor ons toch het gevaarlijke, het dreigende, het kwaad.’

Kirill, de jongen met wie je een verhouding hebt, denkt eng-nationalistisch en bewondert bovendien Hitler. Dat staat de omgang met hem blijkbaar niet in de weg.

‘Nee. Bovendien, wat weet zo'n twintigjarige sovjetjongen nou van Hitler? Hij weet alleen: Hitler is het allerergste dat er ooit bestaan heeft. Ik kan me wel voorstellen dat hij juist daardoor die man gaat bewonderen. Toen ik erachter kwam dat hij zo dacht was dat wel een schok voor me, maar een reden om de vriendschap meteen te beëindigen was het niet. Als ik hem langer gekend zou hebben zou ik misschien geprobeerd hebben hem tot andere gedachten te brengen. Misschien zou het de omgang op den duur wel bedorven hebben.’ Doorpratend over het kwaad zegt hij: ‘Het meest absolute kwaad dat je je kunt voorstellen is nazi-Duitsland, Hitler. Ik wil me voor dat kwaad niet afsluiten, ik ben er door geboeid. Dat betekent niet dat ik ook maar de geringste sympathie voel voor Hitler, het nazisme of voor welke vorm van fascisme dan ook. Ik ben wel gefascineerd door het verschijnsel, door mensen die zich eraan overgeven. Waarom doen ze dat? Ik had het als kind al. Na de oorlog waren er plotseling allemaal mensen die “fout” waren geweest en die uit de maatschappij werden gestoten, dat verbaasde en intrigeerde me. Nu word ik ook nog sterk geboeid door kunstenaars die fout waren tijdens de oorlog. Cèline, Pound. Ik vind hun gedrag akelig en onvoorstelbaar en juist daarom wil ik er meer over weten. En ook wel omdat ik er iets in herken, ja. Neiging tot kwaad zit ook wel in me, zoals in iedereen waarschijnlijk. Het bevrijdende zit hem er in dat je het recht in de ogen durft te zien. Zo kun je het overwinnen.’

Religie

Tijdens zijn verblijf in Moskou en Leningrad gaat Verheul regelmatig naar de orthodoxe kerk. In het zingen, in de rituelen is hij Rus met de Russen, gaat hij op in het geheel. Voor zijn vriend Cees in Amsterdam, en voor Misja M. die in Rusland in een kamp zit brandt hij regelmatig kaarsen. Maar tijdens de diensten wordt zijn aandacht ook steevast getrokken door de aanwezige jongens. ‘Begin van een erectie en gedachten aan engelen en tempelprostitutie,’ noteert hij op een gegeven moment. Religie en seksualiteit reiken elkaar de hand. ‘In mijn jeugd had ik het al, momenten van zowel lichamelijke als geestelijke extase waarbij ik de jongen werd waar ik verliefd op was. Het is iets metafysisch, je ik heft zich op of breidt zich uit. Het volledig willen opgaan is een wezenlijk gevoel voor mij. Ik heb het bij alles wat me boeit en waar ik me mee verbonden voel. In die zin zou je kunnen zeggen dat er een erotische waas over mijn leven ligt, ja. Alleen, het klinkt zo diepzinnig en pretentieus. Maar dat mystieke basisgevoel is wel steeds aanwezig, bij het bestuderen van geliefde schrijvers, bij seks, vriendschappen, ontmoetingen, bij mijn liefde voor Rusland - het speelt altijd een rol.

Seksualiteit en religie liggen dicht bij elkaar omdat ze allebei een vorm van mystiek zijn. Er is een tijd geweest dat ik die link niet zo gemakkelijk durfde te leggen en ook bij het schrijven van dit dagboek geneerde ik me er nog enigszins voor. Maar juist vanwege die gêne heb ik het opgeschreven.’ Hij verwijst naar Gerard Reve en andere moderne literatuur, naar de kunstgeschiedenis, meer bepaald naar het boek van Leo Steinberg The Sexuality of Christ in Renaissance Art. ‘Het besef dat het ook bij anderen leeft, sinds eeuwen, maakte dat ik me er minder voor geneerde. Ik heb wel ooit geprobeerd in de kerken niet op jongens te letten, me niet door dat seksuele aspect te laten meevoeren, maar op de meeste momenten geef ik me er toch maar zonder nadenken aan over. Daarmee bedoel ik niet dat de wildste seksuele fantasieën door mijn hoofd razen wanneer ik een kerkdienst bijwoon, maar wel dat de aanwezigheid van een mooie jongeman voor mij een wezenlijk bestanddeel is van mijn ervaringen tijdens die dienst. Misschien is het zo dat zo'n jongen op dat moment een engel voor je is: het is aantrekkelijk en hoort toch bij het religieuze gebeuren. Dat erotiek en religie niet zouden mogen samengaan omdat de bijbel het veroordeelt of omdat een dominee of pastoor zegt dat het niet mag, daar heb ik geen boodschap aan, nee. Religie is voor mij geen bron van een moraal met geboden, verboden. Het aardige van het christendom is, vind ik, dat het de religie van de vrijheid is. Ik zie niet hoe religie enige vorm van seksualiteit zou kunnen verbieden. Iedere vorm van seksualiteit heeft iets heiligs voor mij.

Het geloof speelt een heel belangrijke rol in mijn leven, maar dat wil niet zeggen dat ik tot een bepaalde kerk behoor. Ik vind het onzinnig wat dat betreft een keuze te maken. Het lijkt me net hetzelfde als wanneer je zou zeggen: ik lees alleen de Volkskrant en de NRC neem ik nooit ter hand. In Rusland ga ik naar de orthodoxe kerk, in Italië naar de rooms-katholieke en hier naar de katholieke of de hervormde.’ Geloven, zegt Verheul, is niet iets dat hij uit de weg kan gaan. ‘Ik kan net zo hard proberen me niet-homoseksueel te voelen. Theoretisch is er misschien van alles tegen maar ik kan niet anders dan geloven. Tegenwoordig schijnt iedere zichzelf respecterende Nederlandse intellectueel zich te moeten afzetten tegen het geloof dat hij van thuis uit heeft meegekregen. Ik heb heel mooie herinneringen aan die geheel vrijblijvende kennismaking met het geloof in mijn jeugd. Mijn ouders stuurden me naar de zondagsschool maar ik werd niet verplicht om naar de kerk te gaan. Dat deden zij zelf ook maar sporadisch.’

Vader

Van herinneringen aan zijn jeugd is ook zijn hele verblijf in Rusland doortrokken. Het geluid van de trams, de bloeiende seringen, de gezichten van mensen, het Russische platteland - het doet hem voortdurend aan het Twente van de jaren vijftig denken. Verheul: ‘Ik heb hele sterke jeugdherinneringen aan mooie lente- en zomerdagen, met vogels en allerlei soorten bloemen. Ik ben opgegroeid aan de rand van een provinciestadje, speelde veel buiten, maakte fietstochten met vrienden. Later heb ik bijna altijd in steden gewoond. Vogels en bloemen en natuur zijn dus onlosmakelijk met de tijd in Hengelo verbonden.’ Ook een vioolconcert van Mozart, dat hij in Moskou beluistert, voert hem naar vroeger terug, naar de tijd dat hij als kind bij een radioauditie het langzame deel eruit speelde, begeleid door zijn pianolerares. Die lerares was, zo bleek later, de ‘vriendin’ van zijn vader. Een minder fraaie herinnering? ‘O nee hoor. Maar het is nu niet het moment om dat allemaal uit de doeken te doen... Misschien schrijf ik het ooit nog eens een keer op. Laat ik er nu dit van zeggen: ik vond het wel mooi dat mijn vader iets met deze dame had. Op het moment zelf wist ik het niet, nee. Ik was toen een jaar of zestien denk ik. Op mijn achttiende heeft mijn moeder het me een keer verteld. In zekere zin bewonderde ik hem om het feit dat hij die stap had durven zetten, dat hij de vaste paden van het huwelijk had durven verlaten.’ Net zoals hij zelf nu de traditionele liefdesrelatie probeert te doorbreken? ‘Er is een parallel, ja. Alles hangt samen.’

In het dagboek beschrijf je een droom waarin je voor het eerst een diepgaand gesprek met je vader hebt. Dat kwam dus in de praktijk niet voor?

‘Mijn vader was een man waar je moeilijk contact mee kon leggen. Hij leefde in zijn eigen gedachtenwereld. Maar ik bewonderde hem wel. Van hem heb ik m'n liefde voor de kunst en de literatuur meegekregen.’ Bij zijn moeder kon hij beter terecht. ‘Met haar heb ik altijd gepraat over alles en nog wat. Ook over mijn homoseksualiteit. Toen ik het haar verteld had was ze er helemaal vol van, probeerde kennissen en vriendinnen ervan te overtuigen dat het niet iets slechts was. Toen ze op een gegeven moment in de krant las dat de synode van de gereformeerde kerken zich tegen homoseksualiteit had uitgesproken was ze van plan te breken met de buren (mensen waar ze prima mee op kon schieten) als die zich achter het besluit van hun synode zouden stellen. Gelukkig is het allemaal gesust.’

[p. 22]

Als zijn vader en moeder binnen de maand overlijden komt de klap voor Verheul extra hard aan. De wonden zijn min of meer geheeld als hij in mei 1984 naar Rusland vertrekt om er het werk van Gogol en Kljoejev te bestuderen. Maar in Rusland keren ook de herinneringen aan zijn ouders voortdurend terug. De vader van zijn goede vriend Iosif Brodski is overleden, Nadjezjda Mandelstam is er ook niet meer. Misja M. zit in een gevangenis, Brodski zelf woont in Amerika. Moskou en Leningrad zijn voor Verheul leger geworden. De mensen die hij er nog kent zijn zoveel jaren ouder geworden. Mei-augustus 1984, een knooppunt in het leven van Kees Verheul. ‘Een knooppunt in de eerste plaats vanwege de leeftijdsfase waarin ik verkeerde. Midden veertig - zoveel dingen komen dan samen. Je weet: wat ik nu ben is voor een groot deel door het verleden bepaald en de toekomst wordt op haar beurt voor een deel bepaald door wie en wat ik nu ben. Mijn ouders waren overleden en daardoor werden ze als het ware nog belangrijker voor me.

Je krijgt het gevoel dat zij “die het beter weten” er niet meer zijn. Opeens zijn ze weg en kun je, als je het zou willen, niet meer op hen terugvallen. Aan de andere kant vergroot hun dood je vrijheid. Bij bepaalde dingen hoef je niet meer te denken: dit zullen mijn ouders vervelend vinden.’ Met de dood, zo vertelt hij, werd hij als het ware extra geconfronteerd in Leningrad. ‘Leningrad is voor mij een beetje de stad van de dood. Ik heb er Brodski en zijn ouders leren kennen, die waren er nu niet meer. Tientallen andere bekenden waren er ook niet meer... als ik in Leningrad ben raakt me dat dieper dan wanneer ik in Moskou ben. Hoe het komt weet ik niet precies. Ik was een jaar of acht toen ik in een encyclopedie een plaatje van Leningrad zag. Ik kan me die foto nog precies voor de geest halen. Telkens als ik in Leningrad op die bepaalde plaats kom denk ik eraan. Trouwens, het eerste Russische verhaal dat ik als kind hoorde was De mantel van Gogol, ook een echt Peterburgs verhaal.’

Waarom frappeerde die foto je zo?

‘Ik dacht dit is hét, dit is het grote geheim. Er was een gracht op te zien, gebouwen die nogal westers aandeden, geen of bijna geen mensen en op de achtergrond een kolossale Russische kerk. Leningrad is een stad die is gebouwd als hoofdstad van een groot Europees rijk, dat rijk bestaat niet meer. De hoofdstad van het rijk dat ervoor in de plaats is gekomen ligt elders. In die zin is Leningrad een dode stad, vergelijkbaar met Pompeji, een stad van een verdwenen cultuur, voor 95 procent gevuld met mensen die niets meer met die oude cultuur te maken hebben. Bovendien is het net als Venetië een stad met veel water. Het oversteken van dat water geeft doodsassociaties. De kerk die op de foto te zien is, en die er nu nog is, is gebouwd op de plaats waar een van de tsaren is vermoord. Ze heet De heiland op het bloed. Op die manier wordt alles verenigd: de dood, de religie en mijn liefde voor het oude Rusland.’

Tijdsspiraal

Wanneer ik hardop het motto lees dat Verheul aan zijn dagboek heeft meegegeven - ‘Ik word geschreven als een verhaal’, een regel van Pasternak - veert hij enthousiast op. ‘Precies dat gevoel had ik bij het schrijven van het dagboek: je bent diegene die geschreven wordt. Wat ik noteerde werd als het ware door het leven gedicteerd, ik schreef het samen met het leven.’ ‘Door het schrijven ontdek je,’ volgens Verheul ‘de vorm die je leven heeft. Bij oppervlakkige waarneming, als je niet schrijft, herken je die vorm niet. In de natuur ontstaan allerlei vormen die het leven schept, zo zijn er ook vormen te herkennen in wat je meemaakt. Daar, in het willen herkennen van de vormen, ligt de grondslag van mijn schrijven.’ Van de patronen van het leven komen we bij een laatste onderwerp, een onderwerp dat Verheul al lang bezighoudt: de tijd. ‘In mijn proefschrift over Achmatova speelde het ook al de hoofdrol. Een van de interessantste momenten die ik op school heb meegemaakt was toen ik in de tweede of derde klas van de lagere school zat. De juffrouw liet een plaat zien waarop mensen waren afgebeeld uit de negentiende eeuw. En ze zei erbij dat die mensen wel verbaasd zouden kijken als ze even zouden kunnen rondlopen in het Nederland van nu. Op dat moment ging er voor mij echt een nieuwe wereld open. Ineens realiseerde ik me dat er iets is dat er niet is. Een tijd die alleen nog op prenten zichtbaar is, waar nog wel documenten van overgebleven zijn, maar die er verder niet meer is. Die ontdekking, die gewaarwording van de tijd, gaf me een schok. Dat is het belangrijkste moment voor me geweest op school. Bij kerkdiensten heb ik vaak het gevoel dat de tijd stil staat. Dat ik me in het centrum van de tijdsspiraal bevind. Bepaalde momenten in zo'n dienst vallen samen met momenten die mensen eeuwen geleden beleefden, en die anderen over duizend jaar hopelijk nog zullen kunnen beleven, met dezelfde rituelen, dezelfde symboliek. Dat geeft me het gevoel dat de doden daar ook aanwezig zijn en dat de toekomst er aanwezig is.’

Hij onderbreekt plotseling zichzelf: ‘Ik bedenk opeens, er is nog een andere reden waarom ik besloten had dat dagboek bij te houden. Het was niet alleen als experiment om te zien of ik samen met het leven een verhaal zou kunnen schrijven, er was ook een heel simpele reden. Tot voor kort had ik de illusie dat ik alles wat er gebeurde wel kon onthouden. Maar ineens merkte ik dat mijn geheugen niet zo perfect meer werkt. Dat bracht me in een soort van paniek. Ik dacht: ik moet een aantal dingen opschrijven, willen ze niet verdwijnen. Het feit dat belangrijke gebeurtenissen en ervaringen spoorloos zouden kunnen verdwijnen in de tijd, dat vind ik griezelig.’

■