Vrij Nederland. Boekenbijlage 1986

[p. 12]

Een kunstenaar is in zekere zin een hypnotiseur
Stephen Spender, een loyaal dagboekenschrijver

Henk Romijn Meijer

Min of meer tegelijk met de ‘herziene en uitgebreide’ herdruk van de Collected Poems uit 1955 - Collected Poems 1928-1983 (Faber, f28,30), verscheen van de in 1909 geboren Sir Stephen Spender The Journals 1939-1983 (Faber, f75,75). Deze ruim vijfhonderd pagina's dagboeknotities vormen een fascinerende aanvulling en vervolg op de autobiografie World within World die in 1951 verscheen bij Hamish Hamilton. Henk Romijn Meijer las het dagboek en had er een gesprek over met Stephen Spender, toen deze in Nederland was voor de Writers-in-Prison-avond van het PEN-centrum.

Ondanks de necrologie die Virginia Woolf in 1940 meende te moeten schrijven in ‘The Leaning Tower’ over de geëngageerde generatie van W.H. Auden, Christopher Isherwood, Stephen Spender, Cecil Day Lewis, Louis MacNeice en anderen, zijn deze schrijvers blijven schrijven en zijn ze zich blijven ontwikkelen, hoezeer de oorlog van 1940 ook het echec van hun idealen betekende. Stephen Spenders onopgesmukte, heldere en vaak lakonieke dagboeken die doortrokken zijn van een gevoel van verbazing over de mens die doet wat hij doet, zijn zowel geschiedenis als een persoonlijke getuigenis, een bewijs dat iemand echt heeft bestaan en een bewust leven geleid heeft.

Een aantekening in The Journals over Poetry International in Rotterdam in 1982 vermeldt onder andere radio-interviews in de bar van het hotel: ‘Overal pratende mensen, muzak op de achtergrond, erg afleidend’. Wanneer ik zaterdagmiddag, 16 november, achter zijn lange, voorzichtige gestalte aanloop om een plaats te zoeken in de Kurhausdrukte in Scheveningen waar hij op uitnodiging van het PEN-Centrum voor Nederland aanwezig is, vrees ik dat het zo'n soort afgeleid gesprek gaat worden. In de enorme zaal zitten mensen achter hun borrel te praten en de dansvloer is in druk gebruik, geen wonder, want het is tien over vijf. We vinden een afgezonderde ruimte vol slappe fauteuils waar de bezoekers stil voor zich staren, maar het is er aardedonker zodat ik geen enkele van mijn vragen kan lezen. Daarom staan we weer op en volg ik hem naar de lift die het alleen doet als je een kaart hebt die aan de sleutel van een hotelkamer bevestigd is. Je stopt die kaart in een gleuf en de lift doet de rest, dat had ik een half uur geleden zelf ontdekt.

Ik had Stephen Spender de vorige dag opgebeld en hij had me gevraagd of ik wist wat zijn programma zaterdag was. Ik vertelde hem dat de Writers-in-Prison avond van het PEN-Centrum om acht uur zou beginnen, en daarop stelde hij zes uur voor. Ik vroeg of het ook wat eerder kon, om vier uur bijvoorbeeld, en hij zei: ‘Laten we dan zeggen om half vijf, op mijn kamer, want dat is de enige plek die ik hier weet. Kamer 471,’ zei hij. Om half vijf onthulde de computer achter de balie dat mijnheer Spender in kamer 741 verbleef. Ik belde die kamer en er kwam geen antwoord. Ik bleef bellen, wandelde een keer om het gebouw, belde en belde opnieuw. Omdat ik niet erg in telefoons en dat soort zaken geloof, besloot ik om op zijn deur te gaan bonken. Ik liep achter een paar mensen aan de lift in en daar ontdekte ik dat van die kaart. Het waren hotelgasten die in het golfbad waren geweest, dat merkte ik aan hun natte haren en aan hun vrolijkheid. Omdat ik die kaart niet had raakte ik in paniek en liep ik achter die gasten aan de tweede verdieping op en verspeelde zodoende voorgoed mijn kans om op de vierde te komen. Ik wachtte tot een gast naar beneden ging, siste tegen haar dat ze de deur open moest houden, want Nederlands verstond ze niet. Terug bij de balie belde ik kamer 471 opnieuw en opnieuw zonder gevolg. Ik bleef rondhangen tot iemand mijn naam noemde en vroeg of ik bij die naam hoorde. De iemand vertelde me dat Stephen Spender om vier uur bij de ingang van het hotel op me had staan wachten. Hij had een briefje voor mij bij de balie achtergelaten dat blijkbaar verloren was gegaan. Ze bracht me naar een zaal waar een PEN-vergadering gaande was en daar zat hij vooraan, een beetje scheefgezakt, zijn witte haar onmiskenbaar. ‘Ik ben blij dat je me daar weggehaald hebt,’ zei hij in het doolhof van de vierde verdieping en hij vertelde me dat je geen kaart nodig hebt om in de lift naar beneden te gaan en eigenlijk is dat ook logisch.

Stephen Spender
abc

Isherwoord, Spender, Don Bachardy, 1975

Speelgoedmensjes

In kamer 471 zaten we tegenover elkaar en ik zei dat ik het eigenlijk ongerijmd vind om iemand over zijn dagboeken te ondervragen, omdat je mag aannemen dat erin staat wat de schrijver kwijt wil en dat hij niet kwijt wil wat er niet in staat.

‘Ik heb maar een tiende, of misschien een vijfde gepubliceerd van de dagboeken die ik heb bijgehouden. En ik heb de keuze niet zelf gemaakt, dat heeft John Goldsmith gedaan. Hij heeft niets gecensureerd, maar soms vond hij dat ik te lang over iets doorging of zo, en we konden ook om praktische redenen lang niet alles publiceren.’

Bestaan er wel plannen voor een vollediger uitgave?

‘Ik denk dat de uitgever zoiets in gedachten had. Er staan ook niet veel aantekeningen in deze uitgave, maar we dachten dat er wel volgende drukken zullen komen waarin we ze kunnen aanvullen en meer dagboekfragmenten opnemen. Er zijn ook nog wat onnauwkeurigheden in deze uitgave die we dan kunnen corrigeren.’

Wanneer u de aantekeningen nu overleest, komen u dan weer nieuwe ideëen en details over de gebeurtenissen in gedachten?

‘Ik lees het boek nu eigenlijk alsof het van een ander is. Ik sta er zelf nogal buiten. Met mijn gedichten is dat heel anders. Als ik mijn gedichten lees, voel ik heel sterk dat ze van mij zijn en dat ik heel nauw met ze ben verbonden, alsof ik ze schrijf op het moment dat ik ze lees. Maar The Journals lees ik als een belangstellende die zich dikwijls vermaakt met de gebeurtenissen die de persoon die dat dagboek schrijft overkomen.’

U zegt in het dagboek dat de Nederlanders iets innemends hebben. Naar aanleiding van Poetry International 1983 schrijft u: ‘Ze zijn als speelgoedmensjes die doen alsof het een officiële gelegenheid is.’

Stephen Spender lacht. ‘Christopher Reid en ik waren in Rotterdam en we waren verrukt over de manier waarop alles voor ons werd georganiseerd. Er ging altijd iemand met ons mee en alles liep altijd op rolletjes. En toen het afgelopen was en ik zat in de taxi die me van het hotel terug naar het vliegveld zou rijden, hoorde ik opeens een stem die tegen de taxichauffeur zei: “Mr. Spender heeft zijn bril in zijn kamer laten liggen, zou u die willen halen...” Wil je wat drinken, tussen haakjes?’

Jawel, want ik was uitgedroogd van het wachten. In de kamer stond een minibar, een soort safeloket waarvoor een speciale sleutel vereist was. Zijn ze bang dat bezoekers zich anders zonder toestemming bedrinken? Of het personeel? Hij zat vol eenpersoonsflesjes gevuld met de meest uiteenlopende alcoholica, frisdranken voor jong en oud, vruchtensap. Ik koos een fles zuivere sinaasappelsap en Stephen Spender zei: ‘Dan neem ik deze.’ Te laat besefte ik dat ik de enige fles sap had genomen en dat hij nu prikcitroen moest drinken uit een fles die je bovendien zonder een wipper niet open kon krijgen. ‘Zie jij ergens een flesopener?’ vroeg hij me. We onderzochten samen de minibar van boven en onder en stuitten op niets dan de scharnier waarop de deur draaide. ‘Laten we deze fles anders delen,’ zei ik en opeens las Stephen Spender hardop een spreuk: ‘Bottle opener may be found in the bathroom.’ We verplaatsten ons naar de badkamer. ‘Zou dit een flesopener kunnen zijn?’ vroeg Stephen Spender van iets ronds aan de muur waarvan ik vermoedde dat er een handdoek in hoorde of een tandenborstel. Toen vond hij een doodgewone wipper op het aanrecht waar hij hoorde en we waren gered.

Loyaliteit

Toen ik u er aan herinnerde wat er in ‘The Journals’ staat over Rotterdam, vertelde u dadelijk een anecdote die niet in het boek staat.

‘Ja, dat verhaaltje had erin kunnen staan, ik had het erin kunnen zetten, omdat het leuk is. Een dagboek is eigenlijk een manier van je leven verwerken en je blijft je altijd bewust van het vele dat je hebt weggelaten. Je beseft dat je grote delen van je leven niet eens hebt genoemd, ook al waren ze op zichzelf wel interessant. Ik beschouw mijzelf niet in de eerste plaats als een dagboekschrijver, het soort dagboekenier dat zich tot taak stelt om alles van elke dag op te schrijven. Vorige week zijn er drie of vier dingen gebeurd die ik eigenlijk in mijn dagboek had moeten opschrijven en dat is precies de reden

[p. 13]

waarom ik het niet heb gedaan. Ik ben naar een concert van Alfred Brendel geweest die ik goed ken en na afloop was er een diner voor hem en Brendel is een erg boeiende man. Ik moet in de stemming raken om iets op te schrijven. Misschien zou ik een recorder moeten aanschaffen en een paar dingen inspreken als ik geen zin heb om iets op te schrijven.’

Auden, Spender, 1931

Zoiets als foto's nemen?

‘Ja, ik neem ook foto's. Ik heb natuurlijk wel een sterk verlangen om de dingen vast te houden.’

Zijn er ook dingen waarover u bijna instinctief niet schrijft?

‘Ja, die zijn er wel. Dingen over mijn vrienden, als ik boos op ze ben en een oordeel vel. En zulke dingen zou ik zeker niet over mijn gezin schrijven. Ouders die niet loyaal zijn ten opzichte van hun kinderen vind ik heel erg verwerpelijk. Als kinderen hun ouders niet meer kunnen vertrouwen, wie zouden ze dan nog wel kunnen vertrouwen? Ik zou nooit iets kwaadaardigs over mijn kinderen of over mijn vrouw opschrijven, zelfs niet alleen voor mijzelf. Virgina Woolf is heel anders in dat opzicht. Virginia Woolf is kwaadaardig over iedereen en er is ook geen reden waarom ze dat niet zou zijn. Ze schreef tenslotte voor zichzelf en ze schreef vaak om zichzelf voor te houden hoe kwaadaardig ze was. Ik wil niet alles opschrijven. Je gaat met mensen eten en je verwacht dat zij betalen en jij moet betalen: je aarzelt om zoiets op te schrijven, omdat het zo kleinzielig van je is om zoiets te denken. Maar Virginia Woolf zou zoiets wel hebben genoteerd. In de onthulling van je gevoelens over anderen geef je jezelf bloot, nietwaar? En in zekere zin wil je geen relaas van je slechtste eigenschappen. Dat gevoel had Virginia Woolf niet. Ze interesseerde zich heel erg voor zichzelf.’

Ik herinner me uit World Within World dat u vertelt dat Virginia Woolf iedereen altijd vroeg naar zijn of haar leven en vragen stelde waarvan je denken zou dat een romanschrijfster ze zelf wel zou kunnen beantwoorden.

‘Ja, maar zij besefte dat ze die dingen niet wist. Haar zwakke kant als romanschrijfster was dat ze zo'n beperkte visie had. Ze schreef eigenlijk altijd alleen over Bloomsbury, dat kleine groepje mensen dat...’

Toch deed wat u in The Journals zegt over wat je van anderen weet, mij denken aan Virginia Woolf: ‘Je ziet alleen een aspect van wat een ander ziet.’ Is dat besef voor u een drijfveer om te schrijven?

‘Een hele sterke drijfveer.’

Er staan in The Journals ook prachtige vignetten van de mensen die u heeft gekend, een ontroerend portret van Vera Stravinsky bijvoorbeeld. U heeft veel meer oog voor anderen dan een dichter als Auden.

‘Ik geloof dat ik steeds meer belangstelling voor andere mensen heb gekregen. Ik zie mezelf nu in de eerste plaats als iemand die belangwekkende dingen over anderen optekent.’

Heeft u ooit romans willen schrijven?

‘Ik heb me vaak voorgenomen om romans te schrijven en ik wou werkelijk dat ik het gedaan had. Toen ik erg jong was, zo'n jaar of dertig, heb ik een roman geschreven over mijn jeugd, over mijn schooljaren en zo, en ik heb korte verhalen geschreven, maar ze waren erg egotistisch. Ik besefte dat ik alleen over mijn eigen ervaringen kon schrijven en dat ik in dat opzicht erg op Christopher Isherwood leek.’

Er staat weinig over de roman in The Journals.

‘Toch lees ik vrij veel moderne romans. Er staat waarschijnlijk heel wat over de roman in de stukken die niet in The Journal zijn opgenomen. Ik heb grote bewondering voor een roman van Peter Ackroyd, Hawksmoor, die pas in Engeland is verschenen. Ik ken Iris Murdoch vrij goed en daarom lees ik haar romans en die lees ik graag. Ik mis natuurlijk ook veel. Mensen vertellen me dat David Lodge erg goed is en die heb ik niet gelezen. Muriel Spark heb ik wel gelezen en ik bewonder haar.’

Wat u in 1965 over de Amerikaanse dichters schreef vond ik frappant, over hun somberte, hun breakdowns en over een Randall Jarrrell die ten overstaan van een publiek van 2000 mensen bitter klaagde over het gebrek aan belangstelling voor de moderne dichter.

‘Ik vermoed dat de Amerikaanse dichters het idee hebben dat de mensen naar ze zouden moeten luisteren zoals in een aristocratische maatschappij de mensen luisterden naar de intelligentia. In Engeland las iemand als Gladstone in de 19de eeuw Wordsworth in zijn jeugd en later Tennyson, en zijn hele leven lang las hij Homerus, vertaalde hij Horatius. En ik denk dat Walt Whitman, die zich in zekere zin identificeerde met president Lincoln, vond dat de dichter een soort natuurlijke aristocraat in een democratische maatschappij moest zijn en ik denk dat dit gevoel nog steeds bestaat in Amerika. Er is ook geen Amerikaanse traditie dat vooraanstaande dichters in de eerste plaats dichter zijn, zoals bijvoorbeeld de Elizabethaanse dichters dat waren in Engeland. Dichters als Wyatt en Sidney waren in de eerste plaats mensen van de daad. Tot op zekere hoogte bestaat die traditie nog in Engeland. We hebben nog steeds zeer belezen militairen, of zeer belezen mensen die goede militairen zijn. Belezen politici zijn er geloof ik niet meer, in dat opzicht lijken we op Amerika, en ik heb de indruk dat de Engelse dichters de houding van de Amerikanen een beetje overnemen, de houding van zich verwaarloosd voelen en miskend. De verbeelding heeft geen greep meer op de heersende klasse, de regering.’

Hoe beviel het u om ‘creative writing’ te geven in Amerika?

‘Ik was erg sceptisch over die “creative writing” colleges en dacht niet dat iemand die werkelijk wilde schrijven zulke colleges ooit zou willen volgen, tenzij hij erg zakelijk was en wist dat hij de aandacht op zich zou vestigen door naar een bepaalde universiteit te gaan. Uitgevers houden de beroemde “creative writing school” in Iowa wel degelijk in de gaten. En ik merkte dat ze toch een hoop leerden, al was het dan misschien niet hoe je gedichten moet schrijven. Ik probeerde om ze iets over literatuur in het algemeen bij te brengen en ik stond erop dat ze veel lazen. Jonge Amerikanen willen wel schrijver worden, maar iets lezen willen ze niet.’

In de ‘Diary Poems’ uit 1970 schrijft u over Auden tegenover zijn Amerikaanse studenten: ‘He knows they're young, and, better, that he's old. He shares his distance from them like a joke.’

‘Dat gevoel heb ik nooit gehad. Amerikaanse studenten geven je helemaal niet het gevoel dat je ouder bent. Als een Amerikaanse student denkt dat hij iets van je kan leren, negeert hij de generatiekloof volkomen. En er zijn in Amerika zoveel gescheiden mensen dat je al gauw een soort vader of grootvader voor ze wordt en dat vond ik vaak erg roerend. Bij Engelse studenten blijft er altijd een zekere afstand.’

Vervolg op pagina 14