Vrij Nederland. Boekenbijlage 1986

[p. 15]

Van ‘history’ naar ‘herstory’
Een militant feministisch woordenboek

A Feminist Dictionary door Cheris Kramarae en Paula A. Treichler Uitgever: Pandora Press, 587 p., f39,70

Bernadette de Wit

De erudiete journalist en boekrecensent Marghanita Laski levert bijdragen aan The Supplement of the Oxford English Dictionary. Ze redde daardoor veelvuldig woorden die door de redactie van de OED als verouderd werden beschouwd. Ze gebruikte ze eenvoudig in haar eigen publicaties en zond de betreffende citaten vervolgens in als bewijs van levend taalgebruik. Deze anekdote, vermeld onder OBSOLETE (verouderd) in A Feminist Dictionary is een aardige illustratie van wat de samenstellers beogen: het documenteren van woorden, omschrijvingen en begrippen die de taalkundige bijdrage van vrouwen laten zien. De feministische kritiek op gangbare woordenboeken luidt dat deze, in tegenstelling tot de aanspraak op algemene geldigheid, geheel doortrokken zijn van discriminerende denkbeelden op het gebied van sekse, huidskleur, cultuur, klasse en politieke of levensbeschouwelijke overtuiging. Het woordenboek is een meneer, concluderen Engelse en Noordamerikaanse taalgeleerden als Julia P. Stanley, Susan J. Wolfe, Barrie Thorne, Nancy Henley, Susan W. Robbins en de makers van A Feminist Dictionary, Cheris Kramarae (voorheen Kramer) en Paula A. Treichler.

Een voorbeeld van de macht van de linguïstische code is de liberaal-getinte definitie van feminisme in woordenboeken: ‘vrouwenbeweging, streven naar meer, resp. gelijke rechten voor vrouwen’ (Van Dale). Elke verwoording door feministen zelf verdwijnt daarin volledig uit het zicht, een ongevaarlijke, middle-of-the-road betekenis is al wat overblijft. Het gezag dat aan woordenboeken wordt toegekend maakt ze bij uitstek geschikt voor onderzoek naar stereotiepe, triviale en minderwaardige uitbeeldingen van vrouwen in de standaardtaal.

Voor de verandering plaatst A Feminist Dictionary (AFD) vrouwen in het middelpunt, een ingreep bedoeld om kritiek te leveren en een tegenwicht te bieden. Echter, in tegenstelling tot de meeste (heren)-lexicografen uit de gevestigde orde maken de samenstellers van AFD geen geheim van hun keuze voor eenzijdigheid. Voor het gestelde doel valt dat goed te rechtvaardigen.

Het maken van een woordenboek stelt de lexicograaf voor verscheidene theoretische problemen, bij voorbeeld over de verhouding tussen taalnormen en de wijze waarop kennis van taal wordt uitgebeeld. Hoe kan iets worden weergegeven, wanneer elke definitie een nieuwe interpretatie oplevert? De bronnen van taalkennis zijn niet waardevrij; wat is de maatschappelijke status van woordbetekenissen? Voorts hangt woordgebruik, niet los te zien van de betekenis, samen met de voorwaarden waaronder mensen als sprekend subject kunnen optreden. Deze vragen worden in de inleiding van AFD in verband gebracht met de relatie tussen vrouwen en taal: welke bronnen worden noodzakelijk geacht (en door wie) om een woordenboekdefinitie van het begrip vrouw te formuleren? Wiens belang zullen bepaalde definities dienen en welke gevolgen kan een gegeven omschrijving hebben voor vrouwen? AFD wijst op de politieke en sociale kanten van deze theoretische vragen en dat is de sterke kant van het boek. Alleen het inleidende essay al zou verplichte kost moeten zijn voor redacties en gebruikers van algemene woordenboeken.

‘Politieke’ stijl

De artikelen in AFD bestaan voor een deel uit commentariërende citaten, maar ook uit pogingen om vrouwelijke ervaringen op feministische wijze te herformuleren. Vooral als daarbij in chronologische volgorde de meest uiteenlopende opvattingen aan bod komen, is dat zeer boeiend. Bij het woord FEMINIST verschijnt een galerij van negentiende- en twintigste-eeuwse verklaringen, die samen een levendig beeld geven van de feministische be-

HUMORLESS
The cliché ‘She lacks a sense of humor’ is applied by men to every threatening woman when she does not find the following funny: rape, big breasts, sex with little girls. On the other hand there is no imputation of humorlessness if she does not find impotence, castration and vaginas with teeth humorless. (Ellen Willis 1981, 147) The word when applied to women is ‘insidious. It is boring and predictable if seen through, devastating if believed.’ (Mary Daly 1978, 19)
Uit A Feminist Dictionary

gripsontwikkeling en de belangrijkste Angelsaksische debatten over de positie van vrouwen.

De ‘politieke’ stijl van AFD is tegelijk ook zijn zwakte. Na tien keer weet de lezer wel hoe vrouwenonderdrukking werkt en over hoeveel terreinen van het leven deze zich uitstrekt. Bovendien gaan de vele citaten over bewustwording, boosheid, rancune en strijdbaarheid, hoe authentiek misschien ook in het oorspronkelijke werk, gauw vervelen of worden zelfs lachwekkend als ze in honderdtallen onder elkaar zijn afgedrukt, in beknopte woordenboekartikelen. Haat gaat altijd te ver, zoals Mr. Anthony Burgess - met veel zelfkennis - opmerkte in zijn bespreking van AFD in The Observer.

Onder het ene woord wordt de ijzeren greep van het patriarchaat op vrouwenlevens nog onontkoombaarder geformuleerd dan onder het andere, wat een beklemmend gevoel van (vrouwelijke?) machteloosheid oproept. Daar schiet AFD zijn doel in volle vaart voorbij. Wat meer literaire citaten hadden de scheuren en spleten in het patriarchale bastion kunnen tonen, de dubbelzinnigheden in de mannelijke macht subtiel kunnen ondergraven en daarnaast de ambivalenties in het feministische bewustzijn onder woorden kunnen brengen. Het meest wreekt de eenzijdig politieke bronnenkeuze zich bij woorden die met het lichaam te maken hebben. HUG, TO GO DOWN en DILDO heb ik bij voorbeeld niet kunnen vinden. HIGH HEELS zijn er, net als BRA's, om mannen te behagen (en de sport-bh dan?), BREASTS doen het goed in de porno-industrie en CUNNILINGUS is volgens Lillian Rubin vrouwelijke passiviteit bij uitstek. Dat vraagt om aanvulling met een citaat waarin iemand de genitale tongkus zelf voltrekt.

Mooie citaten over borsten zijn niet moeilijk te vinden. Men raadplege The Color Purple van Alice Walker of Ann Sexton, in de bundel Love Poems (1967). Het gedicht ‘Breasts’ daaruit had niet mogen ontbreken in een woordenboek dat als ondertitel In Our Own Words heeft: ‘This is the key to it./This is the key to everything. Preciously. (...) But your hands found me like an architect. Jugful of milk!/For here is the eye, here is the jewel,/here is the excitement the nipple learns!’

Onder BIBLE had, behalve de geijkte riedel over het seksistische gehalte, het Hooglied wel eens vermeld mogen worden. Door onderzoekers als (in Nederland) Mieke Bal wordt zelfs vermoed dat het voortkomt uit een oeroude, orale poëzietraditie van vrouwen. Het woord FUCK opent doodleuk met de definitie van de American Heritage Dictionary. Bij het onderwerp ETYMOLOGY gaat de politiekerige toon van AFD pas goed ergeren. Woordspelingen als FUMERIST (een feminist met gevoel voor humor die whys cracks maakt), MANGLISH, CUNTIONARY, GYNERGY, HERSTORY en uit het Oud- en Middelengels stammende spellingen als wymmyn en womon, als alternatief voor de lettergrepen man en men, zijn ooit leuk en belangrijk geweest vanwege hun verrassingseffect. Ze horen zeker thuis in een historisch overzicht, maar of dit gefröbel een serieuze taalstrategie is valt te betwijfelen. Zie bij voorbeeld de onder POWERLESSNESS genoemde machtsmiddelen van onderdrukten. Ook de vrouwentaal LAÁDAN, een idee van de feministische science-fictionschrijfster Suzette Haden Elgin, lijkt eerder een gezellige hobby dan een gevaarlijk alternatief voor het Manglish.

Horizontaal

Veel verder gaan de Gyn/Ecologische etymologieën van Mary Daly die voortborduren op het zich principieel isoleren in een vrouwencultuur als antwoord op de talige overheersing door mannen. Daly's exercities (zie bij voorbeeld A-MAZING, HAGGARD WOMEN, SADO-SOCIETY) hebben overigens verdacht veel weg van de Newspeak uit Nineteen eighty-four. Daarmee is ook precies mijn wantrouwen aangegeven jegens projecten die uitgaan van een nieuwe orde, gedragen door de in wezen goede en revolutionaire slachtoffers van het oude systeem. Er bestaat in de taal geen goede kant van de gender-line, daar ben ik van overtuigd. Taalverzet dat uitgaat van het vrouwelijke gelijk is even zelfgenoegzaam als zijn seksistische tegenhanger. Het wordt gedicteerd door dezelfde westerse, Indo-europese tweedeling in grammaticale en sociale geslachten (zie GENDER) als waar het zegt vanaf te willen. Wat niet wegneemt dat er een redelijk evenwichtige spreiding is van blanke, zwarte, joodse, Indiaanse, Latijnse en Aziatische bronnen.

Voor verder nadenken over een uitweg uit de machtsongelijkheid in de taal biedt AFD helaas weinig houvast. Wie na het magere artikel onder POWER - hebben feministen dan geen eigen theorieën over macht? - bij AUTHORITY en AUTHOR zoekt, wordt van het kastje naar de muur gestuurd. Het klinkt zo nobel: AFD wil geen pompeus, gezaghebbend, normstellend woordenboek zijn zoals de OED, de Webster's Third International of de Random House. De geciteerde auteurs maken volgens Kramarae en Treichler allen deel uit van de feministische beweging, een horizontaal gestructureerde gemeenschap van sprekers en schrijvers, waaruit voortdurend nieuwe gedachten opborrelen, individueel of collectief, in een altijd voortgaande ontwikkelingsgang. Hoe idyllisch! Dat bepaalde namen vaak voorkomen en andere niet, vervolgen Kramarae en Treichler vroom, is slechts te wijten aan ‘onze beperking’.

Door het auteurschap en de gezagskwestie zo breed aan de orde te stellen, omzeilen de beide woordenboekmakers hun verantwoordelijkheid. Berust hun selectie dan niet op zekere maatstaven? Vrouw-zijn of een feministische overtuiging alleen kunnen toch geen garantie zijn geweest, er moet op zijn minst zijn gesproken over kwaliteit. Het zou Mss Kramarae en Treichler hebben gesierd wanneer zij hun autoriteit hadden opgeëist.

■