Vrij Nederland. Boekenbijlage 1985

[p. 15]

De terreur van de vorm
Nobelprijs 1985 voor Claude Simon

Rudi Wester

De tweeënzeventigjarige Fransman Claude Simon heeft op 10 december jongstleden in Zweden de Nobelprijs voor literatuur in ontvangst genomen. Hoewel het maandblad Libre al ruim voor de uitslag van de jury stelde dat deze prijs Claude Simon niet kón ontgaan omdat hij ten eerste in 1983 slechts met een haar verschil van William Golding had verloren en ten tweede het nu lang genoeg geduurd had dat een Frans auteur gepasseerd werd sinds Sartre in 1964 bedankt had voor de eer, kwam voor veel anderen de bekendmaking als een grote verrassing. Had de Nouveau roman, de ‘school’ die in de jaren zestig de Franse literatuur nieuw leven inblies door het openbreken van de traditionele verhaalstructuur en waarvan Claude Simon een der trouwste vertegenwoordigers is, niet haar langste tijd gehad? Was ze niet eerder destructief gebleken en had de roman onder haar regime niet bijna het loodje gelegd?

Onomstreden is de literatuur van Claude Simon in elk geval niet; de moeilijkheidsgraad veroorzaakt bovendien dat maar weinigen tot het walhalla van het grote begrijpen toegelaten kunnen worden. Of liever moeten we niet begrijpen maar ondergaan. Door het zintuiglijk oproepen, en niet beschrijven, van grote gebeurtenissen als oorlog en dood, wil Claude Simon ons bewust maken van het niet te stuiten verval van de tijd. Door het woord, door de vorm, door de taal: alle even dwingend en onontkoombaar. Een zintuiglijk bouwwerk wilde hij maken waar zijn grote voorbeeld Proust met A la recherche du temps perdu een stevige kathedraal voor ogen had. Aan de laatste zal de tand des tijds toch minder vreten.

Inwisselbare personages

Commentaar van l'Express: ‘Na Greenpeace, Claude Simon... Het prestige van Frankrijk krijgt een tweede klap met de toekenning van de Nobelprijs aan de vervelendste en kunstmatigste schrijver sinds het verdwijnen van Casimir Delavigne,’ noteert Angelo Rinaldi, even hierbij vergetend dat aan Simons La Route des Flandres in 1960 de Prix de l'Express was toegekend. Een van de grootste naoorlogse schrijvers, riep de Nouvel Observateur. Als ze het al in het land van herkomst niet eens zijn, hoe moet het dan met de rest van de wereld die het vooral moet doen met vertalingen van het werk van Simon? Want hoewel het Frans dat hij gebruikt helder en doorzichtig is, doen vooral de hoeveelheid van over elkaar heen schuivende beelden, het pagina's lang zoeken naar het juiste synoniem om het waargenomene weer te geven en de inwisselbaarheid van de personages een groot beroep op het associatieve vermogen van de lezer. De taal is zijn enige referentiekader, niet de werkelijkheid die ermee opgeroepen wordt. In plaats daarvan maken woord-, beeld- of gedachtenassociaties de overgang van de ene passage naar de andere mogelijk. De werkelijkheid heeft slechts waarde op het plan van het geheugen, zei Proust al. Bij hem zette de Madeleine de machinerie van de herinnering in beweging, bij Simon zijn het vooral portretten, foto's, ansichtkaarten, beelden. Voor Leçon de choses (1975) wist hij niet wat te schrijven, keek om zich heen, zag bouwvakkers bezig met de verbouwing van zijn huis, een schilderij van Renoir aan de muur en een portret van zijn grootvader. Daaruit trok hij zijn les. Het is maar goed dat je van de meeste schrijvers niet weet hoe hun boeken tot stand komen.

Rangschikking van verschillende elementen naast elkaar zonder ogenschijnlijk enig verband, zodat de lezer gedwongen wordt zijn eigen verhaal te construeren: het zijn de bekende principes van de Nouveau roman. Roland Barthes verwoordde in 1966 het uitgangspunt van deze ‘school’ die geen school genoemd mag worden: ‘De literatuur is niet langer de wetenschap van de menselijke psyche maar die van de taal.’ De mens werd een ding op een foto, een voorwerp dat net zo veel of net zo weinig aandacht verdiende als een spijker in de muur, een vlek op het kleed. Hoewel niet alle nouveaux romanciers dat principe op dezelfde manier uitwerkten en het zelfs langzamerhand lieten vallen - Alain Robbe-Grillet en Nathalie Sarraute beschreven onlangs respectievelijk hun jeugd- en kinderjaren -, hanteert Claude Simon het nog breeduit. Maar er komen toch veel mensen voor in zijn romans, zal men tegenwerpen. Zeker, maar ze hebben geen namen, of alleen initialen, en zijn dan weer een officier en dan weer graaf, zo maar dood maar ook weer levend. Vaag zijn ze, als in een droom, en ze kunnen alle kanten op. Alles is mogelijk, alles kan beschreven worden maar de vorm waarin, dat is het enige dat telt. Dat klopt, dat is een kunstwerk natuurlijk. Maar wat als de vorm al het andere wegdrukt?

Het opvallendste in het leven van Claude Simon is het verschijnsel oorlog. Hij werd in 1913 op Madagaskar geboren als zoon van een Franse officier die in het begin van 1914 sneuvelde. Zelf vocht hij met de internationale brigade in de Spaanse burgeroorlog en als gewoon soldaat in de Tweede Wereldoorlog. Met moeite wist hij te ontsnappen uit een Duits krijgsgevangenkamp. Daarna hield hij zich voornamelijk bezig met het nadenken over oorlog en het bewerken van het land (hij is wijnbouwer in de oostelijke Pyreneeën). Dat deze twee functies voor hem onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn omdat oorlog bewust maakt van de natuur - onnavolgbaar zijn zijn lyrische evocaties van vermoeide soldaten ploeterend in de sneeuw en de loopgraven - en, omgekeerd, omdat voor hem natuur alles met oorlog te maken heeft (‘Het zijn altijd weer dezelfde valleien, dezelfde hellingen, kruispunten of vestingen die als slagveld, als strijdtoneel dienst doen,’ zei Simon in een interview in Le Monde in 1981, waarmee hij zich aansloot bij de historicus Braudel), dat komt in al zijn werk naar voren. Homme de terre en Homme de guerre, het verschilt ook niet zoveel.

Een tweede constante in zijn romans is het probleem van de tijd. Hoe deze in woorden te vangen? Je beschrijft iets, maar meteen is het verleden tijd. Er is aan de ene kant de tijd die onherroepelijk voortgaat, maar aan de andere kant lijkt stil te staan. Die paradox probeert Simon voortdurend in taal op te lossen. Hij ziet foto's of portretten tot leven komen en verstart levendige beelden uit de werkelijkheid tot een statisch kunstwerk. Niet voor niets werd de Nouveau roman ook wel de école du regard genoemd en Claude Simon is het hartstochtelijkste oog achter de camera.

Claude Simon

Soldaten en modder

Hij bekeek één oorlog in La route des Flandres (1960), namelijk die tegen Duitsland in 1940. Het beeld van een officier die voor zijn ogen werd neergeschoten diende als uitgangspunt voor de hallucinerende stroom associaties, vrijwel niet onderbroken door punten of komma's, naar aanleiding van de geschiedenis van soldaat Georges, ook wel ‘hij’ of ‘ik’ geheten. Zijn verhaal vermengt zich met dat van zijn oom, kapitein Reixach, die zich om persoonlijke redenen, en niet uit eer of moed, in het strijdgewoel stort en omkomt. Maar de geschiedenis doet er niet zo veel toe, wie iets over '40-'44 wil weten is hier aan het verkeerde adres. Wat telt is het zintuiglijk oproepen van steeds weer dezelfde beelden: soldaten die als ratten in een val zitten opgesloten, de modder, de vermoeidheid en, vooral, de anachronistische situatie van een leger dat met paarden tegen tanks te hoop loopt. Dezelfde beelden komen ook in zijn andere romans terug, wat dat betreft is het inderdaad een bouwwerk.

Hij bekeek één oorlog in Palace (1962), dat enkele broeierige dagen tijdens de burgeroorlog in Barcelona oproept. Ook hier weer verwisselbare gebeurtenissen en verwisselbare mensen - de student, de schoolmeester, de Amerikaan -, steeds met kleine verschillen belicht waardoor de geschiedenis onmerkbaar opschuift. Het procédé roept herinneringen op aan de voorstelling enkele jaren geleden van de opera Einstein on the Beach van Philip Glass: de locomotief op het toneel verschoof niet zichtbaar. Pas als je om het kwartier keek, zag je dat ze een stukje verder was. Het zal geen verbazing wekken dat Simon schrijven componeren noemt en als de titel al niet aan een Nederlander vergeven was, zou zijn werk ‘De compositie van de wereld’ heten.

Hij bekeek meerdere oorlogen in Histoire (1967), La bataille de Pharsale (1969) en, als voorlopige apotheose, Les Géorgiques (1981). In de laatste laat hij in een indrukwekkend vertoon van stijl zo ongeveer alles zien wat hij - ook letterlijk - in huis heeft, het is één grote montage van brieven, stukjes biografie, flitsopnamen van straatgevechten, fragmenten uit Homage to Catalonia van George Orwell (de O. in het verhaal), van redevoeringen.

Met een ontwapenende eerlijkheid heeft Simon altijd toegegeven dat hij niet in staat was iets te verzinnen, dat alles wat hij schreef autobiografisch was. En zo gaat niet al zijn werk over oorlog, maar ook over reizen (Les corps conducteurs, 1972) of over zijn familie (Triptyque en L'herbe). Maar waar het ook over gaat: nooit mag er een direct herkenbaar mens in voorkomen, nooit een direct herkenbare situatie. Vanachter de camera verkiest Claude Simon in te zoomen tot in het detail of met een grote zwaai hele slagvelden tegelijk te overzien, maar die camera blijft. De zekerheid van de vorm, en tegelijk de terreur van de vorm. De afstand die hij zelf schept, houdt ook de lezer op een afstand. Door zijn virtuoos gegoochel met taal - want Simon is onmiskenbaar een stilist - kan hij geuren, geluiden, temperatuur en beelden moeiteloos evoceren. Hij is de Baudelaire van het proza, met zijn poëtisch bouwwerk is niets aan de hand. Alleen, het is zo leeg van binnen. Als lezer moet je gaan waar de woorden gaan, schreef Kees Fens ooit. Dat zal goed zijn voor blindgelovigen, de cynicus wil zijn eigen weg bepalen.

Claude Simon lezen is als huiswerk maken: je steekt er wat van op, je raakt enthousiast als je ziet hoe iemand dat allemaal maar kan schrijven, je kan er met vreugde uren op blokken, maar als je een vrij uurtje hebt dan denk je: ik pak lekker een boek. Een mensenboek

■

Palace is in vertaling bij Meulenhoff verschenen (189 blz., f 14,50). In voorbereiding zijn La route des Flandres en Les Géorgiques