Vrij Nederland. Boekenbijlage 1985

[p. 14]

Wakker worden als Italiaans koopman in de veertiende eeuw

De koopman van Prato door Iris Origo Vertaling: Koen van Gulik Uitgever: Contact, 399 p., f 45, - (geb. f 59,90)
The merchant of Prato door Iris Origo Uitgever: Penguin, 389 p. Importeur: Nilsson & Lamm, f 24,50
Images and shadows. Part of a life door Iris Origo Uitgever: Century Publishing, 277 p. Importeur: Van Ditmar, f 29,80
Warin val D'Orcia. A diary 1943-1944 door Iris Origo Uitgever: Century Publishing, 239 p. Importeur: Van Ditmar, f 29,80
Chris van der Heijden

Nog even en wij zijn bij Voltaire, misschien zelfs bij Herodotus. Zo gaat dat: iedere generatie zoekt in het verleden een legitimatie voor het heden en de zogenaamde ‘nieuwe historici’ zijn op dat punt niet anders. Ook zij zullen in het verleden namen zoeken die hun richting een aura van oudheid kunnen geven. En als zij dat niet doen en zich op de borst kloppen vanwege hun inventiviteit dan liegen zij welbewust of zijn ze geen goede geschiedkundigen: ze behoren immers te weten dat wat zij (soms) met veel bombarie als ‘nieuw’ aankondigen eigenlijk zo nieuw helemaal niet is. Je zou terug kunnen gaan naar Herodotus, de antropoloog onder de historici, maar kan het ook iets dichter bij huis zoeken. Bij Voltaire onder meer. In diens Nouvelles Considérations sur l'Histoire staat te lezen: ‘Men zou de mens wel eens vanuit dat interessante standpunt willen bekijken dat vandaag aan den dag de basis van de natuurfilosofie vormt. (...) Het is goed dat er op alle gebied archieven zijn en dat men die naar behoefte kan raadplegen. (...) Maar na drie- of vierduizend beschrijvingen van veldslagen gelezen te hebben en de strekking van enkele honderden verdragen, ben ik tot de conclusie gekomen dat ik in feite niets wijzer ben geworden. Ik leerde daar slechts gebeurtenissen. Ik ken de Fransen en de Saracenen niet beter door de slag die Karel Martel leverde, evenmin als ik meer weet over de Tartaren en de Turken uit de overwinning die Tamerlan op Bajezid behaalde. Ik zou willen weten...’ en dan volgt een opsomming van al die aspecten die de Franse en langzamerhand ook wel Westerse ‘nieuwe geschiedenis’ zo belangrijk vindt: de prijzen en sociale structuren, de zeden en gedachten. ‘Zo zou men de geschiedenis van de mens willen,’ vervolgt Voltaire, ‘in plaats van nog meer zwakke verhalen over koningen en hun hoven te horen. Tevergeefs zoek ik ernaar in de Annales de France: onze historici zwijgen over al deze details. Geen van hen heeft als devies gehad: homo sum, humani nil a me alienum puto (mens ben ik en niets menselijks is mij vreemd).’

Je zou deze traditie van de ‘nieuwe geschiedenis’ nog dichter bij huis kunnen zoeken, bij Michelet bijvoorbeeld of bij Huizinga. Beiden zouden deze uitspraken van Voltaire onderschreven hebben, beiden poogden op hun manier een vorm van ‘integrale geschiedenis’ te schrijven en ‘niets menselijks’ uit te sluiten. Wie dat ook doet (en dan zijn we chronologisch nog dichterbij) is Iris Origo, een naam die mij tot voor enkele weken niets zei. Dat was een onvergeeflijke lacune want haar werk behoort tot het beste dat ik in lange tijd gelezen heb. Zij is een historica van wereldformaat en dat niet alleen: ze is een groot schrijfster en een zeer boeiende persoonlijkheid. Dat haar boek over de middeleeuwse koopman Datini uit het Toscaanse stadje Prato nu pas in het Nederlands vertaald werd, dertig jaar na de oorspronkelijke editie, is bijna onbegrijpelijk. En dat haar autobiografie niet in Privé-Domein zit is al even onverklaarbaar.

Kosmopoliet

Die autobiografie - oorspronkelijk in 1970 verschenen en nu opnieuw uitgegeven in de serie The Century & Letters - is een heerlijk boek dat je in enkele uren door de halve wereld voert en dat zowel in de ruimte als in de tijd. Iris Origo was de dochter van een Amerikaanse vader die in het begin van de eeuw een meisje van Engels-Ierse adel trouwde. Haar jeugd speelde zich gedeeltelijk in Long Island af waar haar grootvader als schatrijke ‘railroad-baron’ en mecenas hof hield. Gedeeltelijk ook woonde ze in Desart Court (Kilkenny, Ierland) waar haar andere grootvader, Lord Desart, leefde. Daar was het minder luxueus maar wel stijlvoller. Toen Iris acht jaar was overleed haar vader in een tent in Egypte. Ze was erbij. Vlak voor zijn dood (aan de vooravond van die patriottistische Eerste Wereldoorlog!) had hij aan zijn vrouw geschreven dat hij hoopte dat zijn dochter ‘vrij van ieder nationaal gevoel’ opgevoed zou worden. ‘Laat haar ergens opgroeien waar ze niet thuishoort, dan bestaat dat gevaar niet. Ik zou Frankrijk of Italië boven Engeland verkiezen. Pas dan kan ze een echte kosmopoliet worden, tot in haar botten.’ En zo gebeurde. Haar moeder kocht een van de mooiste villa's in Fiesole, de heuvel boven Florence en voor Iris begon een leven met gouvernantes, buitenlandse reizen, debutantenbals en andere rijkeluispoespas. ‘Als ik nu op die jaren terugkijk,’ zo zegt ze in deze autobiografie, ‘dan ben ik geneigd te zeggen dat dit alles een boel tijdverlies betekende. En al is het misschien dan ook nodig om een beetje te leren hoe de wereld in elkaar steekt, ik denk dat ik gelukkiger en aardiger geworden was als ik in plaats hiervan naar Oxford was gegaan. Zoals ik trouwens ook wilde.’ Nu moet daar wel bijgezegd worden dat zij vlak hiervoor beschreven heeft hoe doodongelukkig zij zich op die Engelse en Amerikaanse feestjes voelde, hoe lelijk en plomp ze zichzelf vond. Ze was een ‘buitenlandse’ en dat merkt ze ook. In alles. Alleen in Italië was ze op haar gemak en daar wilde ze ook blijven. Ze was nog geen achttien toen ze

[p. 15]

op weer zo'n feestje in Italië Antonio Origo ontmoette, markies, achtentwintig jaar, donker en knap. De idylle begon. Ze huwden en kochten (een tamelijk revolutionaire daad in een tijd dat alleen zwervers en enkele ‘halfgare intellectuelen’ uit de stad naar het platteland trokken) een groot stuk grond op zo'n 120 kilometer ten noorden van Rome en 40 kilometer ten oosten van Siëna. Op dat terrein met de aangename afmeting van 1400 hectare, 3,5 × 4 kilometer dus, lagen 57 boerderijen, een klein kasteeltje en een buitenhuis. In dat huis gingen de Origo's wonen en vandaaruit begonnen zij samen met hun pachters het rauwe en droge land in cultuur te brengen. De eerste tien jaar van haar huwelijk werd Iris Origo hierdoor volledig in beslag genomen maar toen in 1933 haar enige zoontje stierf en enkele erfenissen voor de nodige financiële armslag gezorgd hadden, begon zij te schrijven. Eerst een biografie van Leopardi, daarna een boek over de dochter van Byron en vervolgens een studie over de Romeinse volksmenner Cola de Rienzo. Toen brak de oorlog uit. Iris Origo werd opnieuw zwanger, tot twee keer toe zelfs en beleefde in haar Val d'Orcia de strijd tussen partizanen, Duitsers, fascisten en geallieerden. In die tijd hield ze een dagboek bij dat onlangs eveneens herdrukt werd. Het aardige van dit dagboek is dat de oorlog er aanhoudend van een afstand wordt beschreven (‘we hoorden dat in Rome...’) en dat zich binnen zo'n toch betrekkelijk klein gebied een wereld kon vormen waar een andere oorlog leek te spelen: veel menselijker, veel kleiner en nu en dan zelfs komisch (Italiaans?) in zijn toevalligheid. Als het frontnieuws uiteindelijk niet langer over de radio te horen is, vraagt Iris Origo aan een Duits officier waar de oorlogsgebeurtenissen zich op dat moment afspelen. ‘Waar denkt u dat u nu bent?’ is zijn antwoord temidden van geknal en paniek.

Het inlevingsvermogen van Iris Origo

Mahoniehouten kist

De eerste naoorlogse studie van Iris Origo ging over Teresa Guiccioli, de laatste Italiaanse geliefde van Byron. Het ontstaan van dat boek is een roman waard en lijkt dan ook precies op het verhaal dat Henry James in The Aspern papers (Brieven van een dode dichter) vertelde, met als enig verschil dat de hoofdpersoon van de novelle niet slaagde in zijn opzet. Iris Origo zocht na de oorlog contact met de graaf Carlo Gamba, een achterneef van deze Teresa Guiccioli. Hij was oud en stofdoof en woonde zoals dat hoort in Florence. Er waren al eerder biografen bij hem geweest om de papieren van ‘tante Teresa’ in te zien maar hij had iedere medewerking geweigerd. Zelfs aan André Maurois. Maar dit keer reageerde hij anders, waarschijnlijk omdat Iris Origo een nicht van hem kende en als adellijke Italiaanse dame geacht werd ‘anders’ te zijn. Beschaafder en discreter. Hoe dan ook, de graaf schelde en liet een van zijn bedienden een oude mahoniehouten kist de kamer binnendragen. ‘Het is allemaal tot uw beschikking,’ zei hij en pakte een stapeltje spullen uit de doos.

Liefdesbrieven, een exemplaar van de novelle Corinne van Madame de Staël, wat plukken haar. De graaf rommelde nog wat in de papieren en andere relikwieën, stopte een gedeelte ervan in een tas en herhaalde wat hij al gezegd had. ‘Maar realiseert u zich dan niet wat dit waard is?’ sputterde Iris Origo die - naar zij hier zegt - ook het handschrift van Lamartine en andere grootheden in het kistje ontwaarde. ‘Zullen we alles niet precies beschrijven voordat ik het meeneem?’ Enzovoort. Graaf Gamba wilde van geen afspraken weten en beval zijn bediende tas en kist in de ‘auto van de dame’ te zetten. Zo gebeurde en zo ontstond een boek dat in iedere Byron-biografie met lof vermeld wordt. Zo ook kwam Iris Origo aan haar naam als de beste Italiëkenner in het Engelse taalgebied.

In hetzelfde hoofdstuk waarin dit beschreven wordt vertelt zij van haar eerste bezoek aan de Woolfs die haar studie over de dochter van Byron wilden uitgeven. ‘Now do tell me,’ was de eerste vraag die Virginia haar stelde, ‘what does it feel like to wake up in the morning on a Tuscan farm?’ Op zo'n onverwacht moment een vreemde vraag natuurlijk maar, zo zegt Origo na een lange ervaring als biografe, de vraag waar het om gaat. ‘Alleen door te ontdekken hoe het leven voor ons personage “voelde”, kunnen we ons ervan bewust worden hoe hij als mens in het leven stond. Dat impliceert dat we moeten proberen om hem in iedere situatie te zien.’ ‘De historicus,’ zegt zij even verderop met verwijzing naar een van de vaders van de moderne Franse geschiedschrijving (Marc Bloch), ‘is als de menseneter uit de fabel. Hij weet dat het wild alleen daar zit waar het naar mensenvlees ruikt.’ Met andere woorden: lijnen, structuren, patronen en andere overkoepelende noemers zijn uiteindelijk alleen interessant als zij naar mensen, naar individuen verwijzen. En al zullen vele moderne historici dat niet met haar eens zijn, iemand die een historisch personage zo weet te plaatsen als Iris Origo haar veertiende-eeuwse koopman, heeft gelijk. In ieder geval op haar manier. Daar kan zelfs geen kubieke meter dissertaties nog iets aan veranderen.

God en de winst

De koopman van Prato bestaat uit twee delen. In het eerste beschrijft Origo de koopman: Francesco Datini die op jeugdige leeftijd naar Avignon vertrok, veel geld verdiende en pas na dertig jaar naar zijn geboortegrond terugkeerde. Hier wordt over de handel in stoffen en slaven, zijde en geld verhaald en dat allerminst op amateuristische wijze. Uit dit deel springt één aspect naar voren dat ik werkelijk onthullend vind: op gezag van Max Weber en Richard Tawney had ik altijd aangenomen dat de - zeg maar - ‘kapitalistische mentaliteit’ een produkt was van het protestantisme of in ieder geval in dezelfde tijd als het protestantse geloof ontstaan was. Dit verhaal bewijst dat die stelling zo geformuleerd onhoudbaar is. Francesco Datini sloot al zijn transacties ‘in de naam van God en de winst’ af en volgens de theorie zou dat eigenlijk nog niet kunnen. Die theorie moet dus overboord. Het tweede deel van deze studie is nog interessanter dan het eerste. Daarin beschrijft Origo de koopman als pater familias: zijn angst om bedrogen te worden, zijn contacten met vrouw en vrienden, zijn vroomheid op het moment dat de pest uitbreekt, zijn bemoeienissen met de bouw van een nieuw huis en ga zo maar door. Dit deel is overigens ook zeer interessant voor iemand die zich een beeld wil vormen van het leven van een vrouw in de Italiaanse koopmansstand omdat er ook zo'n honderd brieven van Margherita, Datini's echtgenote, bewaard zijn gebleven. In dit tweede deel beoefent Origo haar stiel van biografe en hier is zij op haar best. ‘Now tell me, what does it feel like to wake up in the morning as a merchant in Prato...?’ Zó zou je de vraagstelling van dit boek kunnen formuleren.

Wat is nu het bijzondere aan De koopman van Prato? In de eerste plaats de bronnen: 140.000 brieven, 500 grootboeken, 300 commerciële contracten, 400 verzekeringspolissen en dan nog enkele duizenden diverse zakelijke papieren. Ik kan geen tweede (niet adellijke) persoon vóór de renaissance bedenken van wie zoveel materiaal overgebleven is. Maar dat is nog niet alles, want van die overvloedige hoeveelheid brieven gaan er zo'n 11.000 over persoonlijke kwesties en dat is natuurlijk een gouden vondst: mensenvlees! Op deze persoonlijke brieven heeft Origo dan ook haar boek gebaseerd. Maar goed, ook Le Roy Ladurie en vele andere ‘nieuwe historici’ zijn in staat geweest om unieke bronnen op te sporen en dat is niet zo vreemd: als je op andere zaken let dan stuit je op andere antwoorden en ander materiaal. Ook in Nederland zal er nog heel wat liggen dat voorgaande generaties met hun preoccupaties over het hoofd gezien hebben.

Het bijzondere aan dit boek van Origo is uiteindelijk de ‘taal’ waarin het geschreven is. Dat is niet de taal van de professionele historicus die aan het materiaal de vragen stelt die hij in zijn opleiding ge-

Vervolg op pagina 18