Ernst Bloch
Vervolg van pagina 9
sieten en Wederdopers, schrijvers van sociale en andere utopieën, grote vertegenwoordigers van filosofie, muziek, bouwkunst en literatuur, tot het pantheon van Bloch's Prinzip Hoffnung, en dat tegen de achtergrond van dromen, sprookjes en volksverhalen. Het Prinzip Hoffnung is in feite een encyclopedie van alle ‘dreams of a better world’, zoals Bloch zijn boek aanvankelijk heeft willen noemen.
Maar hoop is geen vertrouwen, aan hoop is zelfs teleurstelling en ondergang inherent. Maar dat betekent geen hopeloosheid. Het enig onveranderlijke in de geschiedenis is wat door de geschiedschrijving is verwaarloosd, wat in het verleden niet is gerealiseerd, naar het woord van Schiller: ‘Was sich nie und nimmer hat begeben/das allein veraltet nie.’ Bloch's geschiedsfilosofie kan misschien het best verduidelijkt worden door de woorden van Gustav Landauer, die in zijn tien jaar vóór Der Geist der Utopie verschenen Die Revolution schreef: ‘Jede Utopie setzt sich aus zwei Elementen zusammen: aus der Reaktion gegen die Utopie, aus der sie erwächst, und aus der Erinnerung an sämtliche bekannte frühere Utopien. Utopien sind immer nur scheintot, und bei einer Erschütterung ihres Sarges, der Topie, leben sie, wie weiland der Kandidat Jobs, wieder auf.’
Aan het slot van Thomas Münzer schrijft Bloch, dat door hem de ‘messianische Gesinnung’ weer levend is geworden. In Walter Benjamins laatste geschrift, over het begrip van de geschiedenis, geschreven kort voordat hij, nu 45 jaar geleden op 27 september aan de Spaanse grens, zelfmoord pleegde, leest men: ‘de klasse-loze en staatloze maatschappij waarover Marx heeft gesproken, moet niet als het eindpunt van het historische proces worden opgevat’, waarna in typisch Benjaminse terminologie, de pregnante formulering volgt: ‘Dem Begriff der klassenlose Gesellschaft, muss sein echtes messianisches Gesicht widergegeben werden,’ en dat in het belang van het proletariaat. Dat is zo ongeveer wat Bloch onder ‘concrete utopie’ verstond: het correlaat van utopie en reële historische mogelijkheden. Scherper dan Bloch heeft Benjamin echter gezien, dat deze opvattingen niet in het systeem van Marx kunnen worden geïntegreerd. Zowel voor Bloch als Benjamin betekent ‘messianisme’ de anticiperende en inspirerende kracht om tot handelen over te gaan, om zo de wereld te redden van barbarij en de catastrofe die haar permanent bedreigen.
■
Auteursrechtelijk beschermd