Vrij Nederland. Boekenbijlage 1985

[p. 15]

Een klap op z'n kop kan hij krijgen!
De schadelijke gevolgen van beroemdheid

Jodie Foster

Common Fame. The Culture of Celebrity door Richard Schickel Uitgever: Pavilion Books, 299 p., f 59,25
Ad van Iterson

John Hinckley sr. was een winner. Zijn zoon niet: hij was het type van de man in de regenjas, die zijn dagen en nachten slijt in automatieken, stationshallen en goedkope hotelletjes. Het type waar je instinctief met een boog omheen loopt, omdat hij, zoals Richard Schickel schrijft, ‘some terrible onanistic privacy about him’ heeft.

John Hinckley jr. was, na het zien van Martin Scorsese's Taxi Driver, verliefd geworden op Jodie Foster, die in de film een jong hoertje speelt. Hij deed haar brieven toekomen, eerst gewoon over de post, later schoof hij ze zelf bij haar onder de deur. Alles natuurlijk zonder het vurig verlangde resultaat. Hij begon haar op te bellen: het lukte hem haar een of twee keer te spreken te krijgen. Ze reageerde afwerend, honend zelfs, maar hij was blij: ze wist nu tenminste hoe hij heette en wat hij voor haar voelde! Hij was voor haar een zeker iemand geworden, naar voren getreden uit de grote massa. In de kroegen schepte hij op over zijn relatie met haar. Er restte hem slechts het probleem om de connectie te vervolledigen. Zoals elke minnaar wilde hij iedereen laten zien dat hij zich niets had ingebeeld, maar dat het waar was. Hij, John Hinckley jr., had iets met Jodie Foster!

Gegeven het feit dat zijn vader een winner was (en hij niet) en gegeven het feit dat de president van de Verenigde Staten voor iedere Amerikaan de ultieme vaderfiguur is en ook de ultieme winner, is het waarschijnlijk dat beide drama's verstrengeld raakten. John Hinckley jr. schoot president Reagan neer om de aandacht van de hele wereld erop te vestigen dat hij iets met Jodie Foster had. En tot die hele wereld behoorde in de eerste plaats Jodie Foster zelf. Zoals hij later aan een journalist schreef: ‘Jodie Foster may continue to outwardly ignore me for the rest of my life but I have made an impression on that young lady that wilt never fade from her mind. I am with Jody spiritually every day and every night.’ Iedereen weet nu van John en Jodie, gaat hij verder. Ze zijn een historisch paar - of Jodie het leuk vindt of niet. Een ander citaat uit deze werkelijk adembenemende brief: ‘At one time Miss Foster was a star and I was an insignificant fan. Now everything is changed. I am Napoleon and she is Josephine. I am Romeo and she is Juliet. I am John Hinckley Jr. and she is Jodie Foster. The world can't touch us. Soéiety can't bring us down.’

Hiermee raken we aan de kern van Richard Schickels Common Fame. We moeten ons niet te vlug van schepsels als Hinckley afkeren, zegt Schickel, die jarenlang society-journalist van Time is geweest. Natuurlijk, het zijn psychopaten, maar deze psychopaten hebben misschien in sommige opzichten een betere greep op de werkelijkheid dan de meesten van ons hebben. Hun daden zijn krankzinnig; de observaties die hen tot die daden brachten zijn dat zeker niet. Mensen als John Hinckley jr. en Mark David Chapman, de moordenaar van John Lennon, hebben de inherente logica van onze tijd tot haar uiterste consequentie doorgetrokken. Ze zijn een paar stappen verder gegaan dan wij. Want we moeten erkennen dat de krachten die hen bewegen ook - zij het in een mildere vorm - in ons werkzaam zijn, dat we aan dezelfde verwarring van sferen ten prooi zijn, die hen tot tragedie bracht. Er schuilt een John Hinckley jr. in ons allemaal, zou de dagsluiter zeggen.

Vroeger bestond er een duidelijk verschil tussen de privé-sfeer en de publieke sfeer. Wilde je iets van die laatste sfeer zien, dan moest je naar de bioscoop en dan zag je ze op het verre, grote doek: de staatshoofden in het journaal, de sterren in de hoofdfilm. Met de komst van de televisie verdween die letterlijke en figuurlijke afstand. Je hoefde maar naar de hoek van de kamer te lopen om de beroemdheden te kunnen zien. Ze verschenen nu ook op een veel kleiner, menselijker formaat. Daarbij komt dat in de film de bekendheden altijd een rol spelen; op televisie verschijnen ze echter ook als zichzelf, ‘als mens’: in praatshows, spelletjes en avonden voor een goed doel. De scheidsmuur tussen bekenden en onbekenden, tussen de kleine gemeenschap van de sterren en de rest, is geslecht - althans schijnbaar. Televisie schept geen intimiteit, maar de illusie van intimiteit. Het lijkt maar zo dat Ed Nijpels en Jos Brink, om eigen bekenden te nemen, gewone mensen zijn, die om de andere dag gezellig bij ons op bezoek komen. Dat blijkt wel als we ze in de Kalverstraat tegenkomen. Doe je dan even spontaan en joviaal terug, dan zul je zien dat ze je niet eens willen kennen. Zoiets zet kwaad bloed. Wat verbeeldt die Kick Stokhuyzen zich wel? Een klap op zijn verwaande kop kan hij krijgen!

De meesten denken dat alleen maar, sommigen doen het ook nog, een enkeling schiet hem neer. Alles een gevolg van de verwarring van intieme en openbare sfeer.

Top-40 mentaliteit

Het is niet de schuld van de televisie, zoals het altijd heet, maar van het ‘celebrity system’, dat zo dankbaar gebruik maakte van dit nieuwe communicatiemiddel. In Common Fame beschrijft Schickel hoe de ver-Sterring van de Amerikaanse samenleving is ontstaan, gegroeid en uit de hand gelopen. Het begon aarzelend aan het eind van de vorige eeuw met de populaire kranten van Pulitzer en Hearst met hun aandacht voor ‘the startling, the amazing and the stupefying’, zette goed door nadat Hollywood was uitgevonden (dat wil zeggen: Hollywood-the-state-of-mind) en spreidde zich in de jaren veertig, vijftig en zestig uit over bijna alle andere sectoren van de samenleving: de sport, de kunst, de politiek. Schickel behandelt ze allemaal, maar met wisselend succes. Het hoofdstuk over kunst is wel het minste. De moderne kunstenaars gedragen zich zó getormenteerd, wat ze voortbrengen is zó verwarrend voor ons - we weten er geen raad meer mee. Om toch maar enige houvast te hebben, gaan we betekenis zoeken in de prijs die we voor kunst betalen. Hoe duurder het doek, hoe groter de schepper - en diens roem. Vandaar de huidige top-40 mentaliteit. In de jaren zestig is kunst een marktprodukt geworden, klaagt Schickel. Maar dat is al anderhalve eeuw geleden gebeurd en heus niet omdat de toenmalige burgerij er geen raad meer mee wist.

Veel scherpzinniger is Schickel als hij het over film heeft. De paragraaf over Marlon Brando, de ster als anti-ster, is heel mooi. Over Last Tango in Paris: ‘When Brando buggers Schneider's chic, saucy, cultured little bourgeois ass, he is buggering all and everything that has bugged him.’ Brando is ook zowat de enige voor wie Schickel een beetje sympathie heeft. Verder is iedereen een hufter of een sukkel. Zelfs mensen die al jaren en jaren onder de grond liggen, worden nog overladen met Schickels hoon. Sarah Bernhardt, bijvoorbeeld, hield eindeloze afscheidstournees en Charlie Chaplin werd op latere leeftijd een leverancier van opborrelende filantropische banaliteiten. Soms is hij ronduit vals. Zo complimenteert hij Bobby Kennedy met zijn affaire met Marilyn Monroe. Een sterke zet vindt Schickel dat: het allemaal opsparen om het dan bij de ultieme filmster te verspillen. Dat had het brave broertje van de beroemdste neuker van allemaal niet gek bekeken!

Marlon Brando

Andy Warhol

Het manco dat Schickel bij beroemdheden het vaakst vaststelt, is provincialisme. De kleine Andy Warhol is een verlegen en onverstaanbaar nulletje, dat fanbladen beduimelt op zoek naar een beetje betovering die zijn droefgeestige provinciale duisternis kan verlichten. Jimmy Carter? Hij kon nog zo vaak een lachend gezicht trekken en doen alsof hij zich op zijn gemak voelde in de grote wereld, maar de gemelijkheid en de dreinerigheid en het provincialisme bleven erdoorheen komen. Onder de Amerikaanse beroemdheden wemelt het van kleinsteedse arrivés en Schickel beklaagt ze stuk voor stuk: ‘Poor Griffith!’ ‘Poor Norman!’ ‘Poor Nixon!’.

Als dit geen eigenaardig boek is... Sinds de moord op president Kennedy valt er een groeiend aantal aanslagen op beroemdheden te constateren. Nu is er iemand die denkt te weten wat hier de oorzaak van is. Hij schrijft dus een boek. In dat boek legt hij uit hoe, volgens hem, het probleem is gegroeid. Hij probeert duidelijk te maken dat het probleem voortvloeit uit de logica van het beroemdheidssysteem. Nu komt het vreemde: elke concrete beroemdheid die hij in zijn betoog opvoert, scheldt hij de huid vol, maakt hij belachelijk of noemt hij een zielig provinciaaltje. Hoe is dat te rijmen met zijn bezorgdheid?

Zijn stijl is ook niet direct die van een verontrust iemand. Veel alinea's begint hij met een kort zinnetje dat naar de vorige alinea verwijst: ‘Rich psychic stuff, this’, ‘And so on’, ‘But wait’, ‘But no matter’ of simpelweg ‘Yes’. Ook zijn herhaaldelijk gebruik van de stijlfiguur alliteratie wijst niet in de richting van grote bekommerdheid. Senator McCarthy noemt hij een ‘perverse populist’ die een ‘ghastly giggle’ heeft. Nancy Reagan is ‘prisssily pretentious’. En Nixon wilde toch zo graag een ‘permanently pleasing public personality’ zij n. Zelfs met de q weet Schickel te allitereren: ‘Quizzical quietism’.

Hoe moet je iemands bezorgdheid serieus nemen als hij zo'n toon aanslaat tegen de mensen en zo'n stijl hanteert? But no matter. Al wordt het protestliedje over de allesvervagende televisie, het gemaakte gewoon-doen van beroemdheden en de vervreemding in het algemeen dit keer door een joviaal-valse nachtclubentertainer gezongen, het blijft het bekende liedje. Poor Schickel!

■