Vrij Nederland. Boekenbijlage 1985

[p. 12]

Wie buiten het kamp zat, had het soms moeilijker dan wie binnen zat
Een gesprek over de Japanse kampen met als aanleiding Ballards roman

Op 15 augustus 1945 tekende Japan in Singapore de overgave en voor de betrokkenen is die datum de herdenkingsdag van de Tweede Wereldoorlog geworden. Er zijn onvergelijkbaar meer boeken verschenen over de oorlog in Europa dan over de oorlog zoals die in en om wille de stille Zuidzee heeft gewoed. Het boek van J.G. Ballard Empire of the Sun heeft de ervaringen van een Brits jongetje in China als onderwerp en belicht vooral de gruweldaden van de Japanners. Door de extreem beschreven taferelen heeft het boek tot een discussie geleid over de vraag of fictie en werkelijkheid niet op een ontoelaatbare wijze met elkaar vermengd zijn. Deze vraag heeft Hans Moll voorgelegd aan Hans Vervoort en Henk Neumann, die beiden een deel van de oorlog in Japanse kampen doorbrachten.

J.G. Ballard

Hans Moll

Onlangs is de Nederlandse vertaling van het geruchtmakende boek Empire of the Sun van J.G. Ballard verschenen. Deze roman, die net niet met de Booker-prijs is gelauwerd, speelt zich af in het tijdens de Tweede Wereldoorlog door Japanse troepen bezette Shanghai. Ballard beschrijft de belevenissen van Jim, een twaalfjarig Brits schooljongetje. In het eerste deel van het boek raakt Jim, in de chaos die ontstaat als de Japanners de macht overnemen, van zijn ouders gescheiden. Hij zwerft enige maanden op eigen kracht door de verlaten villawijken van Shanghai. Alle geallieerde bewoners zijn door de Japanners geïnterneerd, sommigen zijn gedood, anderen zijn gevlucht. Dit troosteloze decor wordt vervolgens verruild voor het niet minder desolate interneringskamp Lunghua. Ook later, als de Japanners de oorlog allang verloren hebben, duurt de honger en de ontreddering nog voort.

Keizerrijk van de zon is aangekondigd als The Twentieth Century Greatest Novel of War's Nightmare Chaos. Een boek waar we, volgens de flaptekst ‘zo'n veertig jaar op hebben moeten wachten’. Niet iedereen heeft zich in deze loftuitingen kunnen vinden. Voor Rudy Kousbroek bijvoorbeeld, vormde het verschijnen van dit boek aanleiding om nogmaals fel uit te halen naar Ballard en alle ex-geïnterneerden van de Jappenkampen, die hun ervaring omschrijven als ‘een nachtmerrie-achtige chaos.’ Volgens onze gewaardeerde polemicus willen de mensen die dit doen zich daarmee slechts ‘het brevet geven dat zij veel geleden hebben’.

Ondanks alle ‘inferieure gevoelens’ die Kousbroek Ballard c.s. in de schoenen schuift blijft de vraag intrigeren, wat hebben die mensen nou precies in die kampen moeten doorstaan? Twee mensen die uit eigen ervaring de Jappenkampen kennen, Henk Neumann en Hans Vervoort zijn om hun mening over Ballard gevraagd. Henk Neumann heeft als krijgsgevangene aan een spoorweg door Sumatra gewerkt. Als documentalist heeft hij over deze tewerkstelling, samen met de historicus wijlen E. van Witsen, het boek De Sumatraspoorweg geschreven. Hans Vervoort is onder meer bekend als auteur van Zwarte rijst; een reisverslag door Indonesië, Vanonder de koperen ploert en enige romans en verhalenbundels. Hij was twee jaar toen hij samen met zijn moeder en zijn broertje in 1942 kamp zes van Ambarawa in moest; een van de vrouwen- en kinderkampen op Java. Hoe wegen zij als ex-geïnterneerden het waarheidsgehalte van Keizerrijk onder de zon, en wat vinden zij van Kousbroeks kritiek daarop?

Vervoort: ‘Ik vind het een prachtig boek, maar ik herken er niets van. Het gaat ook voornamelijk over de tijd voordat dat jongetje geïnterneerd werd en aan het slot over de naoorlogse chaos. Die periode van geïnterneerd zijn maakt maar een betrekkelijk klein onderdeel van het boek uit. En als je het proefschrift leest van Doetje van Velden, De Japanse interneringskampen voor burgers gedurende de Tweede Wereldoorlog, over dat kamp bij Shanghai, dan denk je ook, het valt eigenlijk wel mee. Een kamp waar je je eigen potje kon koken, waar je niet hoefde te werken. Jim (de hoofdpersoon uit Keizerrijk van de zon) zegt ook ergens dat hij het in die interneringstijd heel prettig heeft gehad.

Ik heb zelf ook niet echt slechte herinneringen aan het kamp. Het werd met het jaar kouder staat me bij. Ambarawa ligt niet zo hoog, maar die kou heeft waarschijnlijk te maken met ondervoeding, je had natuurlijk een gebrek aan calorieën. Verveling herinner ik me niet. Je had verplichtingen. Je moest grassprietjes uittrekken, dat was een taak voor de kinderen, en vliegen doden. Verder had je van die lange appèls. Maar bijzondere dingen? Tja, je had een opstandje van Koreaanse soldaten, er werd wat met bajonetjes rond gehold, maar dat soort dingen werd eigenlijk al voor de kinderen verborgen gehouden. Eén keer schoten Gurkha's (Brits-Indische keurtroepen) over het kamp, na de bevrijding was dat. Een paar schoten kwamen verkeerd terecht. Ik herinner me dat ik bloed de barak zag binnenstromen.’

Geen scrupules

Ballard schetst een Shanghai waarvan volgens Kousbroek de hoofdschotel bestaat uit ‘bloedstollende gruwelen’. En hij noemt ‘al die doden en stervenden door martelingen, executies, ziekte en honger. Niets dan lijken die niemand weghaalt of begraaft’. Van deze gruwelen staat nu vast, aldus Kousbroek, dat zij nooit hebben plaatsgehad.

Neumann: ‘In China? Lijken die niemand weghaalt? Daar kijk ik helemaal niet van op. Op het laatst waren die lijken niet meer te cremeren. En dat ze dan in de rivier werden afgevoerd, ik geloof wel dat dat kon daar. Als je hoort hoe de Japanners in China hebben huisgehouden, daar hebben ze echt geen scrupules gehad. In Nanking zijn tienduizenden burgers gedood om de troepen te harden. Neen, ik geloof zeker dat Ballard een paar waarheidsgetrouwe beelden heeft geschetst.’

Eén van de dingen die bij het lezen van Empire of the Sun bevreemdt, is de moeite die het de hoofdpersoon kost om in het kamp te komen.

Neumann: ‘Shanghai was vroeger een vuilnisbak tot en met. Je kent het woord shanghaaien wel? (Volgens de Oxford Dictionary: “Ship as sailor while unconscious from drugs.” Kidnappen om koeliewerk te verrichten - HM) Wat zat er al niet: Armeniërs, Witrussen, Duitsers, van alles. Dus daar zal ook wel het nodige aan kinderen uit ontstaan zijn. En dat zwierf allemaal door de straten. Ik kan me voorstellen dat die Jim aanvankelijk niet door de Japanners geaccepteerd werd.’

Vervoort: ‘Wat ik er ongeloofwaardig aan vond was dat hij als kind zo aan zijn lot werd overgelaten. Dat je die tijd zo eenzaam doorbrengt lijkt me een literaire vertekening. Dat geheel naast elkaar leven, die mensen die hem beschouwen als handelswaar, dat is van een hardheid die ik me eigenlijk niet kan voorstellen. In het kamp waar ik gezeten heb vingen de moeders elkaar op, het was ondenkbaar dat een alleenlopend kind zo in de steek werd gelaten. Hij loopt in het verhaal rond als een schurftige hond, hij stinkt ook.’

De chaos buiten het kamp lijkt erger dan binnen, zeker op driekwart van het boek, dan wordt de buitenwereld helemaal een verschrikking.

Neumann: ‘Je weet toch dat de Japanners zich totaal niet hebben gehouden aan de capitulatievoorwaarden? Want die chaos die is ontstaan, onder andere ook in Indonesië, is gekomen door de Japanners. Dat wordt allemaal lekker verbloemd, maar de Japanners hebben in Singapore de overgave getekend, daar stond in dat zij de orde en rust moesten handhaven tot de geallieerden kwamen. Dat heeft Japan niet gedaan, vandaar dat je toen die chaos hebt gekregen.

Dat hebben we ook op midden-Sumatra gehad. Daar had je op een gegeven moment terroristen. Dat was geen TRI of TNI (Tentara Republik/Nasional Indonesia; het officiële Indonesische leger - HM) die daar te keer gingen, maar pemoeda's, en dat zijn gewoon een stelletje bandieten geweest. De gevangenissen werden door de Japanners opengegooid en al die criminelen kwamen vrij, en als het een beetje kon kregen ze nog wapens ook van de Japanners. (Henk Neumann opteerde voor het Indonesische staatsburgerschap, werd Warga Negara, en ging pas in 1960 uit Indonesië weg.) In de Karo-landen, Noord-Sumatra, hebben de Indonesiërs zelf nog lang moeite moeten doen om zo'n bende onschadelijk te maken. Dat was de bende van Inoë, een Japanner.’

Vervoort: ‘Ik kan me niet herinneren dat het zo'n chaos was. We gingen na de oorlog in Makassar (het huidige U jung Pandang op Sulawesi) gewoon op vakantie. Onder begeleiding van konvooien, dat wel. Westerling die zat daar toen, maar je merkte daar niets van. Ja, je hield 's avonds de deuren dicht, en daar werd aan gemorreld.’

Provocerend

Kousbroek heeft het over ‘het grote drama dat zich in Azië heeft voltrokken’. Een drama dat hij van een geheel andere orde vindt dan wat zich terzelfder tijd in Europa heeft voltrokken. Hij doelt daarbij op de Duitse vernietigingskampen. ‘Ik word razend,’ schrijft hij ergens, ‘als anderen hun kampervaringen onder de Japanners trachten te vergelijken met de Duitse concentratiekampen. (...) De overlevenden van de Holocaust zijn ergens geweest waar wij, ex-geïnterneerden uit Indië, nooit geweest zijn, ze hebben afstand moeten doen van iets dat wij nooit kwijt zijn geweest. Wie dat voor zichzelf wil claimen heeft ieder gevoel voor proporties verloren.’ Wat betekenden die kampen voor de geïnterneerden?

Neumann: ‘Ergens waren die kampen een bescherming voor ons, een bescherming tegen de inheemse bevolking. Uit de berichten die je bereikten bleek dat het buiten de kampen heus niet zo prettig was. Wie buiten het kamp zat, had het soms moeilijker dan wie binnen zat. Er zijn zelfs mensen geweest die zich aan het kamp gemeld hebben. Je moet je voorstellen, je kon geen geld verdienen als blanke, je wist niet waar je je eten vandaan moest halen.’

Vervoort: ‘Kousbroek heeft eens gezegd dat zijn kostschool in Pematang Siantar heel wat erger was dan het Jappenkamp. Dat lijkt mij eerder provocerend dan realistisch. Aan de andere kant erger ik me ook aan het hoe-erg-het-was-en-hoe-ver-gedoe, vooral als men probeert op te bieden tegen de Vernichtungslagers in Europa, toch een klasse apart.’

Over de kampen blijkt nauwelijks in generaliserende termen te spreken. Zoals Hans Vervoort zegt: Teder heeft zijn eigen oorlog gehad.’ Dat geldt zeker voor wat de houding van de Japanners tegen de geïnterneerden betreft.

Neumann: ‘Dezelfde bewaker die de ene dag vriendelijk tegen je was, van wie je op weg naar het werk aan de kant van de weg rijst mocht kopen, daar kreeg je de volgende dag opeens een paar draaien om je oren van. Maar ik ken ook het verhaal van een vent, die werd als schipbreukeling opgepikt door de Japanners. Die man heeft ontzettend dikke benen, en een japanner vraagt waar dat van is. “Nou,” zegt die man, “dat komt omdat ik van jullie geen katjang idjo (inheemse, zeer voedzame peulvrucht) krijg.” Prompt krijgt hij daarna iedere dag een kopje katjang idjo van die Japanner. Je kan er

[p. 13]

haast niks over zeggen. Het hele krijgstoneel in de Pacific is zo uitgestrekt geweest; van de Aleoeten tot Australië. Ik zat in midden-Sumatra, maar je wist niet eens wat er in Medan gebeurde (plaats op Sumatra).’

Henk Neumann

Onwetendheid

Als veel ‘Indische’ Nederlanders al niet precies weten wat zich in Nederlands Oost-Indië heeft afgespeeld, hoe slecht zijn de Nederlanders dan niet op de hoogte? Ter illustratie van deze onwetendheid debiteer ik de vraag die veel repatrianten gesteld zou zijn toen zij pas in Nederland waren. ‘Liepen er geen tijgers door jullie dorp, en wat deden jullie dan?’

Neumann: ‘Zo gek was die vraag nog niet. Mijn vader was dominee in de Karolanden en daar kwamen de tijgers regelmatig tot aan de rand van de kampong.’

Wat oud-kolonialen misschien meer hindert dan de, vergeeflijke, ontwetendheid ten aanzien van Indië, is het totale negeren in Holland van wat zich in Indië gedurende de oorlog en daarna heeft afgespeeld.

Vervoort: ‘In 1953 kwamen we terug. De oorlog was passé. Daar werd niet over gesproken. Pas in Nederland merkte je dat oorlog iets was waar je je kennelijk druk over kon maken, met alle herdenkingen en zo. En toen begon ook de ergernis, vooral bij mijn ouders. Dat Indië niet genoemd werd, dat daar nooit aandacht aan besteed werd, dat ergerde ze verschrikkelijk.’

Aan deze onwetendheid en dit collectieve veronachtzamen zal niet snel een eind komen. Hans Vervoort memoreert een boekenbijlage van Vrij Nederland over de Tweede Wereldoorlog. ‘Er was niet één titel over de Pacificoorlog bij.’ In de beelden die in de Europese literatuur over de oorlog worden geschetst proberen mensen met een Aziatische ervaring zich vaak te herkennen. Wie dat doet echter, opent de fiolen des toorns van Kousbroek. Met nauw verholen woede schrijft hij daarover: ‘Het is alsof je iemand van wie alle botten zijn gebroken en verlamd in een invalidenwagentje zit, zou zeggen: “Ik weet wat het is, ik heb ook een keer mijn enkel gebroken. En toen begrepen de mensen ook niet wat ik doormaakte.”’

Hans Vervoort

Vervoort: ‘Ik begrijp die felheid van Kousbroek niet. Als iemand drie en een half jaar ongevraagd van zijn vrijheid beroofd wordt, dan mag hij of zij daar best een haatgevoel aan overhouden. Enige overdrijving kan ik zo iemand niet kwalijk nemen. Temeer omdat er door de Japanners hier en daar behoorlijk wreed is opgetreden en die slachtoffers kunnen het helaas niet meer navertellen.

Als ik denk aan mijn moeder die negenentwintig was toen ze met twee kleine kindjes in het kamp terecht kwam (waarvan er een het niet overleefde); man weg, God mag weten waar; je hebt geen idee hoelang die oorlog duurt; ze zat net twee jaar in Indië: ik zou me best kunnen voorstellen dat ze een gruwelijke hekel aan Japanners heeft, en misschien in haar gevoel allerlei dingen overdrijft. Ze doet het niet, maar van mij mag ze. En dat begrijpt Kousbroek dan weer niet, en dat snap ik dan weer niet. Wat bij Kousbroek ook zo sterk is: als mensen het buigen, het schoppen en slaan als vernederend hebben ondergaan, dan zegt hij: “Ja, dat is de Japanse cultuur. Dat had je dan maar moeten begrijpen. En als je dat meeneemt, ach, dan had je het niet slechter dan de Japanners onderling, want die sloegen elkaar ook.” Als mensen daar niet overheen kunnen komen, dan vindt hij dat maar gezeur. Je bent, volgens hem, gewoon even opgenomen geweest in de Japanse cultuur.’

Kousbroek, daarover zijn beiden het eens, heeft een gefixeerd idee over hoe het is geweest, en dat moet iedereen maar aannemen. Zij zijn dat niet van plan. Maar iets eenduidigs over de wijze waarop men de ervaringen uit die tijd verwerkt heeft, kunnen ook zij niet zeggen. ‘Sommigen gebruiken de oorlog,’ zegt Henk Neumann, ‘als een kapstok om hun frustraties aan op te hangen. Als je het gevoel hebt dat je niet geslaagd bent in het leven, kan je op je kampverleden wijzen.’ Anderen hebben in het geheel geen negatieve herinneringen aan hun kamptijd overgehouden.

Neumann: ‘Er was laatst een symposium georganiseerd door het Riod (Rijksinstituut voor oorlogsdocumentatie). Daar was zo'n psychiater die de mensen angst aanpraatte. Ex-geïnterneerden liepen maar met onverwerkte angsten rond. Toen stond iemand op en die zei: “Dat heb ik allemaal niet, mag dat?” Die is dus met een positief gevoel het kamp uitgegaan.’

Vervoort: ‘Eén familielid is er helemaal onderdoor gegaan, die zit nu in een praatgroep van ex-geïnterneerden. Maar een ander, die zegt juist: Het was een nare tijd, maar de vriendschappen die je had waren heel bijzonder. Je had een maatje of zes, en die zorgden voor elkaar. Ik heb de indruk dat veel mensen daar een ontzettend prettig gevoel aan hebben overgehouden.’

Shock

Hoe zit het nu met die overdrijvingen? Kousbroek stelt dat Ballards beschrijvingen van al die bloedstollende gruwelen in geen enkele verhouding staan tot de werkelijkheid. Gebeurt dat alleen uit een goedkoop effectbejag, of kan daar ook iets anders aan ten grondslag liggen?

Neumann: ‘Toevallig heb ik in het Imperial War Museum in Londen het dagboek gelezen van iemand uit kamp drie van de Sumatra-spoorweg. Nou, daar klopte niks van. Dat was een van de beste kampen. Eén keer is daar iets van een mishandeling gebeurd door een Koreaan. Die is geboeid weggevoerd door de Kempetai (Japanse Gestapo). Ik denk dat ze die vent een kopje kleiner hebben gemaakt. Maar dat dagboek is een en al gruwelijkheid. Als ik Ballard lees, dan denk ik, waar zit die man mee, is hij misschien onder behandeling? Want dat komt steeds terug, al die lijken, lijken met maden. Dan denk ik, die Ballard heeft als kind een shock gehad bij het zien van lijken. Eén zo'n ervaring kan zich vastzetten in je geheugen en alles overheersen, net als bij die man van dat dagboek. Maar als Ballard de boel overtrekt, dan vind ik dat niet erg, hij schrijft toch geen historische documentatie?’

Vervoort: ‘Nee, maar hij schrijft wel in het voorwoord: voor het grootste deel is deze roman gebaseerd op gebeurtenissen waar ik getuige van was tijdens de Japanse bezetting van Shanghai. Dat is het bezwaar van Kousbroek, dat dat soort boeken een beeld geeft alsof het overal zo was. Dat dat “het kamp” was, en in die kritiek heeft hij gelijk natuurlijk.’

Wat de gruwelen betreft meent Henk Neumann overigens dat de Japanse oorlogsmisdadigers ‘met veel te satijnen handschoenen’ zijn aangepakt. Hij roept

[vervolg op pagina 14]