Vrij Nederland. Boekenbijlage 1985

[p. 13]

Meer dan een papieren stellingname

André Malraux

Een portret van Malraux in al zijn gedaanten

André Malraux, Entretiens et précisions Door Roger Stéphane Uitgever: Gallimard, 170 p., f 41,05
Ed Jongma

Een van mijn wensen, en een die hopelijk nog wel eens in vervulling zal gaan, is een filmopname te zien van een interview met Malraux. Ik heb al zo vaak gelezen over zijn gedreven wijze van praten, waarbij zijn gezicht werd geteisterd door tics, dat ik dat ook zelf wel eens zou willen gadeslaan. Ook Roger Stéphane, die onlangs een boek publiceerde over de gesprekken die hij met Malraux heeft gehad, begint weer met een uiteenzetting over diens wijze van debatteren. Malraux verstond de kunst om in elk gesprek de bijzaken te omzeilen en meteen door te dringen tot het wezen van de zaak. Alleen dat had zijn belangstelling. Elke neiging tot genoegelijke small talk, tot praten als vorm van gezellig contact, was hem vreemd. Het deed er daarbij niet toe wie hij voor zich had. Stéphane schrijft: ‘Ik heb hem zien praten met een machinist op dezelfde toon en in dezelfde bewoordingen die hij ook gebruikt zou hebben bij een hoogleraar van het Collège de France. Hij plaatste zich niet op het niveau van zijn gesprekspartner, maar verhief deze tot zijn eigen niveau. Deze “erkenning” van de ander droeg bij tot de fascinatie die er van Malraux uitging.’

Het is maar de vraag in hoeverre dit een ‘erkenning’ inhield, want in dezelfde alinea schrijft Stéphane dat Malraux in feite slechts monologen hield, dat hij niet van gedachten wisselde met een ander, maar alleen met zichzelf. Gide moet dit onbewust gevoeld hebben, toen hij in zijn Journal gewag maakte van het gevoel van vernedering dat hij altijd had als hij met Malraux sprak en steeds weer de draad van het betoog kwijt raakte, zonder dat dit door Malraux leek te worden opgemerkt.

Het boek van Roger Stéphane: André Malraux, entretiens et précisions, geeft een goede indruk van hoe een gesprek met Malraux er inhoudelijk moet hebben uitgezien. In de periode van 1941 tot 1971 hebben zij elkaar veelvuldig ontmoet, en hun gesprekken bij die gelegenheden zijn door Stéphane steeds nauwgezet opgetekend, als ze al niet op de band werden vastgelegd, wat vaak wel is gebeurd. Na het verschijnen van het boek heeft Stéphane zijn documenten ter beschikking gesteld van het fonds Doucet van de Nationale Bibliotheek, zodat alles blijvend te raadplegen is.

Om lijn en structuur in zijn boek aan te brengen heeft Stéphane het materiaal zoveel mogelijk naar onderwerp en periode gerangschikt. Hij begint met de grote voorbeelden, en dat dit Nietzsche en Dostojevski, maar vooral Nietzsche blijken te zijn is, voor iemand van Malraux' generatie, nauwelijks opzienbarend. Wel komt hij tot prikkelende uitspraken, als wanneer hij stelt dat Nietzsche de ontdekker van de morele waarden is. Op een vraag van Stéphane antwoordt Malraux dat voor Nietzsche deze waarden samenvielen met wat er in de openbaring over was gezegd, maar Nietzsche is de eerste die gesproken heeft voor een beschaving die erkent dat de mens geen doel heeft, en die geen antwoord heeft op de vraag wat het wezen van de mens is. In dit opzicht is volgens Malraux de moderne westerse beschaving uniek, en Nietzsche was de man die er principiële dingen over heeft gezegd. Dank zij hem werd het mogelijk om de geschiedenis van het menselijk denken in een volledig nieuw licht te bezien.

De Gaulle

Ook Malraux' opvatting over intelligentie is interessant. Intelligentie omvat volgens hem drie componenten: afrekening met aanstellerij, oordeel, en hypothetische instelling. Het is weer eens iets anders dan het IQ, en er laten zich in ieder geval aardige spelletjes mee spelen. Zelf zegt Malraux niet zeker te zijn van de hypothetische instelling van Roger Martin du Gard. En Aragon? waagt Stéphane. ‘Nee, nee, en nog eens nee. Aragon is een domkop.’ In 1945 zeker geen uitspraak waar iedereen het klakkeloos mee eens geweest zal zijn.

Natuurlijk komt ook Malraux' toetreding als minister in de regering van de Gaulle uitvoerig ter sprake. Velen hebben zich het hoofd gebroken over de vraag hoe dat mogelijk was voor iemand die zo nauw gelieerd was aan het communisme. Tegen Claude Mauriac heeft hij al in 1945 gezegd: ‘Je moet de communisten het hoofd durven te bieden (...). Ik denk dat er minder moed voor nodig is om de Gaulle aan te vallen in de Lettres françaises, dan hem op deze plaats te verdedigen. Op deze plaats, waar geknokt gaat worden in de komende dagen (...). Dat is mijn enige verontschuldiging, de enige reden waarom ik hier zit.’

Hieruit spreekt vooral het belang dat hij hecht aan daadwerkelijke actie boven een papieren stellingname. Het ligt op één lijn met zijn opmerking tegen journalisten toen hij in 1972 door Nixon op het Witte Huis werd genodigd, teneinde hem te informeren over Mao, die hij persoonlijk heeft gekend: ‘Om de vrede te helpen kun je beter naar het Witte Huis vliegen dan artikels schrijven in Le Nouvel Observateur.’ En tegen Stéphane: ‘Vanaf welke plaats kan men beter de Algerijnse oorlog stoppen? Vanuit het Hotel Matignon of vanuit de Deux Magots?’ In deze wat denigrerende zin heeft Malraux zich wel vaker uitgelaten over Sartre en zijn kring. Hij blijft trouwens ontkennen dat hij op dat moment minder links zou zijn geweest dan op enig ander tijdstip in zijn leven, en scherpt zijn standpunt aan met de woorden: ‘Alles vóór Rusland, maar niets dóór Rusland.’

Het tekent Malraux, die persoonlijk stelling genomen en gevochten heeft in Indo-China tegen het Franse kolonialisme, in de Spaanse Burgeroorlog, in de ‘drôle de guerre’ van 1940, in het verzet en in het bevrijdingsleger in Elzas-Lotharingen, dat hij het betreurt niet aanwezig geweest te zijn - ook nog - bij de Russische Revolutie, ‘niet in de zin van “daar had je heen moeten gaan, mannetje”, maar in de zin van “nu ja, daarover ken ik slechts de boeken, de films...”

[vervolg op pagina 14]