Vrij Nederland. Boekenbijlage 1985

[p. 15]

Explosies, ravages en wellustige vrouwen
De anarchistische humor van Tom Sharpe

Hans Knegtmans

Een man moet vandaag de dag stevig in zijn schoenen staan om zonder blikken of blozen een jarige te durven verrassen met een deeltje van Tom Sharpe. Zo'n tien jaar geleden was dat, althans voor mij, nog een koud kunstje. In de kennissenkring werd ik gezien als een soort regionaal opinieleider op het gebied van buitenissige doch grappige literatuur. Mijn verdienste bestond er uit, tijdens cafébezoek de grappigste passages zo na te vertellen dat de toehoorders geïntrigeerd raakten en op hun beurt tot aanschaf van het boek overgingen. En voorzover ze dat niet deden was ik nooit te beroerd, op verjaardagen zelf in deze lacune te voorzien. Mensen gaven elkaar nog boeken of platen, en er was alle gelegenheid om uit te leggen waarom dit het beste boek was dat ze in tijden zouden lezen. In dit circuit draaide ook Tom Sharpe mee.

Maar de tijden zijn veranderd en in sommige kringen is het gebruikelijk geworden een consortium op te richten en de jarige een cultureel retourtje Kassel voor twee personen te presenteren, of zelfs een met veel moeite bijeengeschraapte Memphis klok. Waar blijf je dan als individuele boekengever? Pas als het feestvarken teruggekeerd is uit Kassel of een plaatsje voor zijn Memphis klok bedacht heeft, neemt hij de tijd, de losse trivialia wat zorgvuldiger te bekijken: Indecent Exposure, door Tom Sharpe. Tom Sharpe? Wie is in godsnaam Tom Sharpe? De jarige leest de kritieken op de achterkant van de Pan-paperback en ziet slechts verontrustende aanbevelingen: ‘Pure farce ...often very rude indeed.’ ‘All good, dirty fun.’ ‘Anything can happen... and everything does!’ ‘A lusty and delightfully lunatic fantasy.’

Het omslagontwerp wekt al evenmin Veel vertrouwen. Indecent exposure, zeg dat wel! De tekening lijkt het werk van een nazaat van Jeroen Bosch, die wel de slechte smaak maar niet het talent van zijn voorvader heeft meegekregen. Op ogenschijnlijk willekeurige plaatsen in de tweedimensionale ruimte zijn afgebeeld: een diaprojectie van een blote voluptueuze kleurlinge, wier schaamhaar gedeeltelijk aan het oog onttrokken wordt door het hoofd van een politiefunctionaris die, staande voor het scherm, zijn manschappen toespreekt. De manschappen zelf worden kennelijk op dat moment geëlektrocuteerd waarbij het verwondering wekt, dat ze deze behandeling met ontbloot onderlijf ondergaan. Iets meer naar links, voorbij een krachtige explosie, merkt de toeschouwer een al even naakte en voluptueuze vrouw op, maar deze is blank. Ze zit gehurkt in het gras en probeert, wild met een stok om zich heen slaand, een horde kwijlende, blaffende en bijtende honden van zich af te houden. Eén van de dieren heeft in het gedrang zijn voorpoot in de mond van een ruggelings liggende man gestoken. Van hem zien we alleen het verbijsterde hoofd maar uit de compositie wordt duidelijk, dat zijn onderste lichaamshelft zich onder de gehurkte vrouw bevindt.

Tja. Misschien heeft de beginnende lezer bij het zien van zo'n omslag toch enige begeleiding nodig. Het is in ieder geval opvallend, hoe weinig commentaar ik de laatste jaren op mijn Sharpes gekregen heb. ‘Maar,’ zult u denken, ‘een kafttekening is als vrije artistieke expressie toch niet hetzelfde als de inhoud van het boek?’ Ik moet u teleurstellen. Dat is-ie wél. De tekenaar, Paul Sample geheten (het lijkt me een doorzichtig pseudoniem te zijn), heeft de belangrijkste gebeurtenissen in het verhaal pijnlijk nauwkeurig vastgelegd. Een synopsis kan dit verduidelijken.

Paranoia

In het Zuidafrikaanse plaatsje Piemburg heeft Kommandant van Heerden de leiding over het politiecorps. Zijn simpele fascistoide levensbeschouwing verbleekt bij die van zijn directe ondergeschikte, luitenant Verkramp. Verkramp lijdt aan délusion de grandeur, een Oedipuscomplex en diepgewortelde paranoia jegens communisten. Als Van Heerden een paar welverdiende vakantieweken opneemt grijpt Verkramp de gelegenheid aan, te laten zien wie eigenlijk nummer één is. Zijn eerste actie is gericht op uitroeiing van seksuele aberraties binnen het politiecorps, in het bijzonder de omgang tussen witte politiemannen en gekleurde inwoonsters van Piemburg. Na lezing van het boek Fact & Fiction in Psychology van de psycholoog Eysenck besluit Verkramp tot een groots opgezette aversieve therapie in de vorm van elektrische schokken. Als stimulus dient de al eerder genoemde volslanke negerin, de respons die afgeleerd wordt is de onwillekeurige uiting van mannelijk lustgevoel, ook wel bekend als erectie.

Gelijkertijd gaat Verkramp het communisme te lijf door een twaalftal agents provocateur tot bomaanslagen aan te zetten, om zodoende de echte communisten uit hun tent te lokken. Dat laatste komt er niet van, omdat door een reeks communicatieve stoornissen alle agenten dezelfde terroristen op het spoor komen, namelijk hen zelf. Misleid door dit misverstand blazen ze half Piemburg op.

De Kommandant intussen besteedt zijn vakantie aan het lezen van As other men are en andere vormende werken van Dornford Yates, nog niet wetend dat de vriendenkring van het echtpaar Heathcote-Kilkoon, dat door z'n authentiek Engelse levenswandel zijn hart gestolen en zijn minderwaardigheidsgevoelens aangewakkerd heeft, uit voormalige pooiers, hoeren en louche zakenlui bestaat. Enkele vernederende ontmoetingen met het clubje ten spijt, komt het tot een romance tussen Van Heerden en mevrouw Heathcote-Kilkoon. Deze beleeft zijn hoogtepunt tijdens de op de kaft afgebeelde vossenjacht. Bij terugkeer in Piemburg wordt de Kommandant geconfronteerd met de ravage die zijn plaatsvervanger heeft aangericht.

Maar voor alles heeft Sharpe een oplossing in huis. Het is in bijna ieders belang dat de oorsprong van de terreur gezocht wordt in het Heathcote-Kilkoon gezelschap, en een raid op hun villa maakt een eind aan alle subversieve activiteiten.

Wie kwaad wil kan de romans van Tom Sharpe afdoen als onderbroekenlol. De schrijver doet zelf geen enkele moeite, deze suggestie weg te nemen. In minstens drie van zijn boeken spelen condooms een prominente rol. De bomaanslagen in Indecent Exposure worden deels uitgevoerd door struisvogels die gevoed zijn met zware explosieven, verpakt in Durex Fetherlites. Ook is Sharpe geobsedeerd door wellustige vrouwen, zelden mooi en meestal dik. Aangezien de mannen die zij begeren onervaren, impotent, seksueel gefrustreerd of gewoon goed bij hun hoofd zijn bevat elk boek verleidings- zo niet verkrachtingsscènes die men gewoonlijk associeert met vierderangs kluchten. Geen wonder, dat sommige kennissen mijn geschenken als te pijnlijk beschouwen om als gespreksonderwerp te dienen.

Humoristen 3: Tom Sharpe

Menselijke zwakheden

Hoe praat ik deze seksist nog goed? Ik vrees dat dit niet meer mogelijk is, maar ik doe m'n best. Sharpe heeft een open oog voor letterlijk alle menselijke zwakheden. Hij heeft er ook een hekel aan. In Riotous Assembly en Indecent Exposure, beide in Zuid-Afrika gesitueerd, blijkt tussen de grappen en grollen door zijn afschuw van de Apartheid. En dat is geen vrijblijvende salonverontwaardiging. Hij heeft tien jaar in Zuid-Afrika gewerkt, als leraar en in het maatschappelijk werk, voor hij in 1961 het land uitgezet werd. Sharpe heeft tevens een hekel aan would-be maatschappijhervormers, aan linkse en rechtse halfintellectuelen, aan de adelstand, aan poten en potten, aan de man in de straat, aan Public Schools, aan partieel leerplichtigen en aan nog veel meer. Alleen, hij verpakt z'n ideeën wat minder vriendelijk dan bijvoorbeeld Malcolm Bradbury of zelfs Anthony Burgess, en brengt de lezer in verwarring door zijn minachting te vermengen met grappen onder de gordel en opeenhopingen van anarchistisch geweld.

Dat is op zichzelf nog geen garantie voor leesbare literatuur. Wat Sharpe's boeken onweerstaanbaar maakt zijn de sfeertekeningen en een dodelijk trefzeker taalgebruik. Het laatste kan niet gezegd worden van zijn personages, wier ellende in belangrijke mate veroorzaakt wordt door een gebrekkige woordenschat of een letterlijk opvatten van metaforisch bedoelde uitspraken.

Wanneer luitenant Verkramp zijn bevel tot intensieve ondervraging van een aantal hooggeplaatste verdachten besluit met een ‘Any questions?’ waaruit het vraagteken onbedoeld verdwenen is, heeft dit desastreuze gevolgen. De bankdirecteur bijvoorbeeld wordt in zijn kruis geschopt als hij het antwoord schuldig moet blijven op de vraag, welk team in 1948 een bepaalde cricketwedstrijd won, en de andere verdachten vergaat het niet veel beter. Alleen de rector magnificus blijft een lichamelijke afstraffing bespaard, omdat hij niet alleen de afstand tussen Johannesburg en Capetown kent maar bovendien weet, waar de afkorting USA voor staat.

Nog één tip voor de niet ingevoerde lezer. Begin met Wilt. Dus niet The Wilt Alternative of Wilt on High. Gewoon Wilt. Ik adviseer dit niet om u condooms of dikke dames te besparen. Die zijn er weer volop. Nee, de reden is dat Sharpe in de persoon Henry Wilt bij wijze van uitzondering iemand van vlees en bloed heeft gecreëerd, iemand ook met wie hij zich wenst te identificeren. Voorzover dat in z'n aard ligt, natuurlijk.

■

De boeken van Tom Sharpe zijn verkrijgbaar in Pan paperbacks. De Nederlandse vertalingen zijn verschenen bij De Harmonie.