Vrij Nederland. Boekenbijlage 1985

[p. 15]

Veel of weinig wereld
Uwe Johnsons eerste roman postuum gepubliceerd

Ingrid Babendererde Reifeprüfung 1853 door Uwe Johnson Uitgever: Surhkamp, 264 p., f 46,90 Importeur: Nilsson & Lamm
Cyrille Offermans

Toen Uwe Johnson (spreek uit: Joonzoon, het is een van oorsprong Zweedse naam) op 12 maart 1984 in Engeland overleed, meldden vrijwel alle kranten dat hij de vierdelige roman Jahrestage gelukkig net een jaar daarvoor had voltooid. Dat men Jahrestage daarbij als zijn levenswerk bestempelde is niet vreemd. Het boek is, meer dan dat, misschien wel de belangrijkste roman uit het naoorlogse Duitsland. Maar Johnsons levenswerk is hel nog in een andere zin: het schrijven van deze tetralogie heeft zijn levenskrachten letterlijk gesloopt.

Op 29 januari 1968 was Johnson aan de aanvankelijk op drie delen geplande roman begonnen. Jahrestage moest 365 dagen beschrijven uit het leven van Gesine Cresspahl, te beginnen op 21 augustus 1967 en dus eindigend een dag voordat Russische tanks een eind kwamen maken aan de Praagse lente, een coïncidentie die de schrijver niet had kunnen voorzien maar waar hij wel dankbaar gebruik van maakte. Gesine Cresspahl kan in grote lijnen worden gezien als Johnsons stand-in. Ze is afkomstig uit het fictieve Jerichow in Mecklenburg (DDR) aan de Oostzee, vlak bij de Westduitse grens, maar woont sinds 1961 met haar dochter Marie (‘Das Kind’) in New York, waar ze werkt voor een Amerikaanse bank. Het is voor die bank dat Gesine een bezoek moet brengen aan Tsjechoslowakije; zonder westers geld heeft het socialistisch experiment geen kans van slagen. En mét dat geld, weet de lezer, evenmin.

Het eerste deel van de roman verscheen in 1970, het tweede in 1971 en het derde in 1973. Als men bedenkt dat het hier boeken betreft van zo'n vijfhonderd pagina's per deel is dat alleen al qua omvang een onwaarschijnlijke prestatie. Toch was het boek toen nog niet af. De stof was al werkend zozeer uitgedijd dat het jaar uit het leven van Gesine Cresspahl alleen met een vierde deel volgemaakt kon worden. Maar het ascetische leven dat Johnson volgens zijn vrienden-op-afstand leidde, eiste zijn tol. In 1974 stortte hij in. Vele jaren kon hij niet schrijven en het zag er naar uit dat Jahrestage, zoals wel meer gigantische romanprojecten, onvoltooid zou blijven. Foto's uit zijn laatste levensjaren tonen Johnson als een versleten man; toch was hij toen hij stierf pas negenenveertig. Het slotdeel van de roman was kort daarvoor verschenen.

Er is nog een derde reden om Jahrestage als Johnsons levenswerk te betitelen: het boek heeft het karakter van een summa. Personen en motieven uit eerdere boeken (Mutmassungen über Jakob, 1959, Das dritte Buch über Achim, 1961, Karsch, und andere Prosa, 1964) keren terug, alleen in een veel meer omvattende context. Jahrestage speelt zich niet enkel af in het Amerikaanse heden van Gesine, Johnson schakelt voortdurend terug naar 1933, het geboortejaar van Gesine, en later, zodat hij de gelegenheid krijgt de opkomst van het fascisme te beschrijven. Het boek gaat zowel over het Mecklenburgse plattelandsleven van voor de oorlog als over het vervreemde leven in een moderne Amerikaanse metropool, zowel over het geweld van toen als over het geweld van nu, in de Amerikaanse samenleving en in Vietnam. De brokstukken van die herinnerde geschiedenissen en de actuele ervaringen staan, zonder ‘verklarende’ overgangen, naast elkaar. Waarmee Johnson overigens stellig niet wil beweren dat al die gebeurtenissen een pot nat zijn. Zijn vergaande terughoudendheid waar het gaat om het met even zoveel woorden aangeven van verbanden of het vellen van oordelen heeft eerder te maken met weerzin tegen vooroordelen en allesomvattende visies. Voor zover men dat al een gemis kan noemen, wordt dat ruimschoots gecompenseerd door de ongelooflijke precisie waarmee Johnson de feiten beschrijft. Het lijkt alsof hij ook de lezer terughoudendheid en bescheidenheid bij wil brengen waar het diens inzicht in de relativiteit van zijn kennis van de wereld betreft.

Ironisch commentaar

En desondanks - misschien is dat wel Johnsons grootste prestatie - is Jahrestage niet een structuurloze opeenstapeling van vele flarden geschiedenis, zoals dat het geval is in de New York Times, waaruit Gesine elke dag de berichten spelt over de oorlog in Vietnam, rassenrellen in Amerika, bankovervallen, het levensverhaal van de dochter van Stalin, de moord op Che Guevara, ‘kapitalistische’ ontwikkelingen in Tsjechoslowakije, sportwedstrijden, kortom alles wat zich aan belangrijke en onbelangrijke zaken voordeed tussen augustus '67 en augustus '68. Zoals Gesine de New York Times niet van a tot z leest, enkel om zich taal en cultuur van de Amerikanen eigen te maken, maar selectief, met gevoel voor maat en verhoudingen, bovendien voorzien van nuchter, ironisch commentaar, zo weet ook Johnson de vele, ver uiteenliggende partikeltjes van zijn roman zo te stileren en over het boek te verdelen dat ze op talloze plaatsen en op verschillende niveaus raakvlakken vertonen. Dat geldt trouwens in het algemeen: Johnson gebruikt de technieken van de moderne roman op een volstrekt onopdringerige, vanzelfsprekende wijze. Wat natuurlijk nog niet wil zeggen dat Jahrestage een makkelijk boek is. Verre van dat. Het is dan ook geen overbodige luxe dat Rolf Michaelis, een van de Johnson-bewonderaars van het eerste uur, een register op het boek heeft geschreven. Kleines Adressbuch für Jerichow und New York (1983); een wat al te bescheiden titel trouwens voor een boek van meer dan driehonderd bladzijden, waarin van alle personages in Jahrestage de vindplaatsen met treffende citaten worden vermeld, niet enkel in die roman maar ook in de eerdere boeken van Johnson waarin die personages figureerden. Dat ik hier aan Jahrestage herinner heeft een actuele aanleiding. Onlangs heeft Suhrkamp namelijk Johnsons eerste roman op de markt gebracht, Ingrid Babendererde, Reifeprüfung 1953, een boek waarvan tot nu toe slechts een paar hoofdstukken bekend waren en waarvan tot voor kort werd aangenomen dat de rest definitief onvindbaar was.

Johnson heeft dit boek geschreven tussen 1953 en 1956. Gezien de ‘dissidente’ aard van het boek kon er in de DDR destijds van publikatie echter geen sprake zijn. De weinigen die daar in het openbaar een antistalinistische cultuurpolitiek voorstonden (zoals Wolfgang Harich, de vooraanstaande lector van de Aufbau-Verlag) werden gearresteerd of gedwongen tol zelfcensuur. En juist tegen dat massieve staatssocialisme met zijn intimidatie en terreur was Johnsons eerste boek gericht.

Ingrid Babendererde gaat over een groepje jonge mensen, van wie er één, Elisabeth Rehfelde, op een gegeven moment het lidmaatschapsboekje van de partij voor de voeten van een ander gooide, nadat die haar had gepest met opmerkingen over spionageactiviteiten van de evangelische Junge Gemeinde, waar zij toe behoorde. Over die spionageactiviteiten had het een en ander in de ‘democratische pers’ gestaan, maar Elisabeth Rehfelde weigerde het te geloven. Dat werd als heiligschennis opgevat. Na een partijvergadering werd ze dan ook uit de socialistische FDJ en uit de ‘Schülergemeinschaft’ gestoten. Voor Johnsons eigen ontwikkeling moet dit conflict van tamelijk beslissende betekenis zijn geweest, hij is er althans later nog verscheidene keren op teruggekomen.

Uwe Johnson, 1983
Uwe Johnson in 1953

In de reacties van de uitgeverijen werd de onderkoelde, tamelijk dodelijke ironie waarmee Johnson de nagenoeg collectief uitgevoerde bureaucratisch-socialistische rituelen, alsmede de daarmee gepaard gaande verkrachting van de taal beschreef, natuurlijk niet als reden voor de weigering van het manuscript aangevoerd. (Johnson schreef daarover in Begleitumstände, 1980, zie VN, 13-12-'80.) Geheel in stijl hadden de uitgevers het over avantgardisme, platte taal en te weinig oog voor het feit dat ‘al die negatieve verschijnselen’ waar Johnson over geschreven had, gezien moesten worden als elementen binnen ‘een groot dialectisch proces’, een perspectief dat er blijkbaar voor kon zorgen dat men die verschijnselen zonder moeite als positief en opbouwend kon duiden. Aan dat soort dialectiek had Johnson uiteraard geen boodschap. Hij trok uit deze treurige gang van zaken de conclusie dat hij in de DDR als schrijver blijkbaar niet kon werken en publiceren. Dus vertrok hij naar de Bondsrepubliek.

Daar was Ingrid Babendererde echter amper een beter lot beschoren. Peter Suhrkamp wilde het boek graag uitgeven, maar Siegfried Unseld, toen lector, nu directeur van Suhrkamp, was ertegen. Unseld kreeg daar later spijt van, meldt hij in een nawoord bij het boek zoals het er nu ligt. Waarom had hij zich indertijd zo fel tegen het boek gekeerd? ‘Het is zeker dat het buitenliteraire criteria waren die me toentertijd de toegang tot de tekst versperden. Het vreemde karakter van het milieu, de benepen provincialiteit van dat stadje, de vele passages in Mecklenburgs dialect’, al met al vooral ‘zu wenig Welt’. En zelfs Unseld had niet in de gaten dat het exact geprotocolleerde ritueel van partijbijeenkomsten en socialistische kameraadschap als ironische kritiek diende te worden geleden.

Nu is Ingrid Babendererde zeker nog geen meesterwerk. Het produkt van een onrijpe, puberale geest - zoals iemand in het VPRO-programma Boeken beweerde - is het echter nog minder, ook al gaat het om werk van iemand die niet ouder dan tweeëntwintig was. Zijn typische verteltechniek heeft hier uiteraard nog niet de perfectie van Jahrestage, maar wie met het werk van Johnson kennis wil maken en bang is dat diens levenswerk hem voorlopig nog was zu viel Welt bevat, kan uitstekend met Ingrid Babendererde beginnen.

■