Vrij Nederland. Boekenbijlage 1985

[p. 10]

Meer plaatjes dan kaartjes
De Spectrum Atlas van de Europese Talen

Atlas van de Europese talen Geschiedenis & Ontwikkeling Redactie: Victor Stevenson Uitgever: Het Spectrum, 224 p., f 49,90
Riemer Reinsma

Kijken naar landkaarten is de meest abstracte manier van reizen. Natuurlijk, je kunt ook al reizende een kaart raadplegen - dan reis je dubbel: om je heen het landschap, op papier een veel groter gebied. Maar ook thuis kun je per atlas reizen: niets opwindender dan een zeer gedetailleerde kaart van Noord-India: mosgroene Ganges-vallei, dreigende arcering op de steille zuidhellingen van de Himalaya-massieven, steden, spoorlijnen. De atlas heeft op de reisbeschrijving nog voor dat je bewegingsvrijheid er veel groter is: je bent niet de onzichtbare, aan de auteur geketende medereiziger; integendeel, je kijkt door een vliegtuigraampje, en bestuurt het toestel zelf.

Misschien is de bekoring die van atlassen uitgaat er wel mede oorzaak van dat er tegenwoordig talloze naslagwerken met het predikaat atlas verschijnen, die deze naam nauwelijks verdienen. Ze bevatten weinig kaarten, maar des te meer foto's en andere illustraties. Tot de categorie pseudo-atlassen behoort ook de bij het Spectrum verschenen Atlas van de Europese talen, geschiedenis & ontwikkeling. De oorspronkelijke - Engelse - titel luidde ‘Words’. De cartografische pretenties zijn er dus ingeslopen ten tijde van de bewerking voor het Nederlandse publiek. De kans dat je bij het openslaan van dit boek een kaart treft, is nochtans klein. Op de eerste honderd pagina's tel ik er maar veertien.

Waarom zo weinig? Taal is toch een verschijnsel dat zich, althans in bepaalde opzichten, heel goed laat vangen in kaarten! Je kunt dan denken aan verschijnselen als isoglossen (grenzen tussen verschillende uitspraakvormen, bijvoorbeeld de scheidslijn tussen het gebied waar ‘ik’ wordt gezegd en het gebied waar ‘ich’ wordt gezegd), isomorfen (de grens tussen ‘ik heb gelopen’ en ‘ik heb loop'n’) en dergelijke. Mogelijkheden te over, maar ik heb sterk de indruk dat de maker van de atlas, redacteur Victor Stevenson, eigenlijk niet zo erg van kaarten houdt, en sterk de voorkeur geeft aan plaatjes, tekeningen, foto's en dergelijke. Het echte kaartwerk, dat in elke zich respecterende atlas toch de kern moet zijn, is niet erg uit de verf gekomen. Zeker, de verplichte nummers zijn er wel zo'n beetje: een kaartje van Frankrijk waarop je kunt zien in welke delen van het land Nederlands, Bretons, Occitaans, Catalaans, Duits, Baskisch en ‘Corsu’ gesproken wordt. Maar als je het boek nauwkeurig leest, stuit je op veel omissies. In een hoofdstuk over de Iraanse talen wordt (pag. 24) het Ossetisch vermeld, ‘een zelfstandige Iraanse taal die gesproken wordt in de Midden-Kaukasus’. Ik blader terug naar pagina 21. De kaart met Iraanse talen, waarop dit alles te zien zou moeten zijn, heeft slechts bescheiden afmetingen. Het kleine Ossetische gebied is er dan ook niet aangegeven. Ook de Midden-Kaukasus is niet op de kaart vermeld.

Op diezelfde pagina staat dat het Romani, de taal van de zigeuners, ‘het meest verwant (is) aan Dumaki, de taal van een kleine kaste van ketellappers en muzikanten (...) die leefden in het Karakoramgebergte’. Een blik op het kaartje leert dat ik dit gebergte zal moeten opzoeken in een echte atlas: Karakoram ontbreekt.

Taalklanken en letters

Maar ook op andere punten is de auteur geteisterd door gebrek aan cartografische inspiratie. In veel landen, vertelt de Atlas van de Europese talen, wordt meer dan één taal gesproken. De status die de diverse (minderheids)talen kunnen hebben, verschilt aanzienlijk. Het varieert van officiële erkenning als plaatselijke taal (Oekraïens in Rusland) tot een uiterst geringe mate van erkenning (Nederlands in Frans-Vlaanderen). Typisch een onderwerp dat je uitstekend in een taalpolitieke kaart zou kunnen weergeven: je kunt dan laten zien of een Hongaarstalige Roemeen in het Hongaars mag procederen, en of Franstalige kinderen in Zwitserland op school altijd de tweede landstaal, Duits, moeten leren; en hoe zit het ook weer, moeten alle kinderen in Friesland op de basisschool Fries leren, of mógen ze het?

Toegegeven: zulke themakaarten vragen veel spitwerk in taalkundige en andere bronnen, en de auteur moet beslist iets van linguïstiek weten. En daarmee kom ik dan op een ander zwak punt van dit boek: uit taalkundig oogpunt ontbreekt er nogal wat aan. Het zou geen kwaad kunnen als Stevenson eens een eenvoudige maar degelijke inleiding in de taalwetenschap zou raadplegen. Hij zou dan inzien wat precies het verschil is tussen taalklanken en letters. ‘Het Zweeds,’ zo schrijft hij, ‘slaagde erin de lastige nasale klanken van (Franse - RR) woorden als balcon en restaurant over te nemen door de spelling aan te passen: balcong en restaurang’ (29). Precies het omgekeerde is gebeurd! De Zweeden creëerden een uitspraakvorm ‘balcong’ en pasten hun spelling daarbij aan.

Het Frans buiten Frankrijk: naambordjes in de Franse wijk van New Orleans Links: de Slavische Familie

Al met al is de Atlas van de Europese talen nauwelijks meer dan een opeenhoping van oppervlakkige weetjes. Een interessante passage is die waar je kunt lezen dat het Baskisch uit de Oude Steentijd moet stammen. Dat blijkt uit het feit dat de woorden voor belangrijke snij- en hakinstrumenten allemaal zijn afgeleid van de stam aitz ‘steen’. Andere krent uit de pap: het Romani heeft, al naar gelang van het taalgebied waar de Romani-sprekers verblijven, het vervoegingssysteem van de vreemde taal toegepast op de eigen woordenschat. Spaanse zigeuners vervoegen het Romani-werkwoord la (nemen) dus als volgt: lillo, lillas, lilla - ik neem, jij neemt, hij neemt.

Maar over het geheel genomen biedt het boek de in taalkunde geïnteresseerde leek nauwelijks verrassende inzichten of boeiende perspectieven. Veel van de feitjes roepen meer vragen op dan ze beantwoorden. Een voorbeeld daarvan is de etymologische ‘verklaring’ van het Engelse woord ‘jingoism’ (31): ‘De Basken behielden enkele woorden uit hun vroegere godsdienst. Eén daarvan, Jinkoa (God), is mogelijk de exotische bron voor het woord “jingoism”, dat “Engels chauvinisme” betekent.’ Dat roept twee nieuwe vragen op: 1) waarom in godsnaam ontlenen de Engelsen het woord ‘God’ aan een obscure taal als het Baskisch? 2) hoe heeft de grote betekenisovergang tussen ‘God’ en ‘chauvinisme’ zich kunnen voltrekken? Het heeft de auteur duidelijk ontbroken aan kritische zin en aan echte nieuwsgierigheid; het ging hem uitsluitend om prettig bekkende anekdoten, verhaaltjes waarbij hijzelf noch de lezer verder hoeft na te denken, en die dus best een beetje mogen rammelen.

Een op het oog smakelijk, maar bij nader inzien heel raar verhaal is dat over de geschiedenis van het Cornish, een Keltische taal in Cornwall (Engeland). Op pag. 55 zien we op een paginagrote foto de grafzerk van de in 1777 gestorven laatste spreekster van het Cornish. ‘De dood van Dolly Pentreath in 1777,’ zegt Stevenson, ‘betekende tevens het einde van het Cornish als spreektaal.’ Maar de schrijver vervolgt onmiddellijk: ‘Wat er van de taal nog rest wordt door kleine groepjes enthousiaste Comwallers in leven gehouden.’ Is die taal nou dood of niet?

Stevenson munt trouwens uit door overdadige, romantisch getinte belangstelling voor stervende talen. ‘De laatste echo's van het Keltisch (in het Alphengebied - RR) klonken waarschijnlijk niet later dan de 6e eeuw in de hogere dalen van Zwitserland.’ Dood door bevriezing?

■