Vrij Nederland. Boekenbijlage 1985

[p. 7]

Ieder zijn eigen tamboer
Hellema en de werkelijk grote vragen

Een andere tamboer door Hellema Uitgever: Querido, 152 p., f 28,50
Frans de Rover

Hellema

In de boekenberg oorlogsliteratuur waaronder wij deze weken bijkans bedolven worden, mocht een nieuw boek van Hellema hiet ontbreken, al is voor Een andere tamboer de aanduiding ‘oorlogsliteratuur’ wat misleidend. Hellema's debuut, Langzame dans als verzoeningsrite (1982) kon beschouwd worden als vooral een afrekening met eigen oorlogservaringen in concentratiekampen; in Enige reizen dienden niet ter zake (1983) was de oorlog de gruwelijke gebeurtenis in het verleden die doorwerkte in het latere (zaken)leven van overlevenden: slachtoffers en daders. De bundel presenteerde een netwerk van spannende verhalen vol actie in verschillende werelddelen met Hellema als een wat vermoeid rakende held. Op een toon van strijdbaar cynisme bond Hellema in zijn roman Joab (1984) de strijd aan met een andere vijand: de werkloosheid in de textielindustrie door wanbeleid en reorganisaties. Nu is hij terug bij de thematiek van Enige reizen. Maar het werkelijke reizen, het gewiekst zakendoen, is als actie-element op de achtergrond geraakt en dient nog slechts één doel: in iedere pleisterplaats wordt de hoofdpersoon, de zakenman Martin Lasser, in staat gesteld of zelfs gedwongen zijn eigen identiteit te (her)vinden, - zijn reis als queeste naar zichzelf. De spanning in de roman (overigens ontbreekt deze aanduiding op de titelpagina) wordt niet opgeroepen door verrassende handelingen, maar door lange, voor hoofdpersoon én lezer inspannende filosofische gesprekken over schuld en verantwoordelijkheid, over de houding van de mens tegenover God en de geschiedenis. Dit laatste dan uiteraard gerelateerd aan dat vaste historische oriënteringspunt: de Tweede Wereldoorlog.

Voor de uitwerking van zijn verhaal gaat Hellema uit van een aantal ‘feiten’ die hij vermeldt in een voorwoord. Een Engels geheim agent, Harry Peulevé, overleefde in 1944 een doodvonnis in Buchenwald omdat hij, door een niet meer op te helderen reeks gebeurtenissen waarbij zowel medegevangenen als SS'ers betrokken geweest moeten zijn, verwisseld kon worden met een blokgenoot, de Franse gendarme Marcel Seigneur. ‘Harry Peulevé heeft zich de rest van zijn leven gekweld met de gedachte dat hij ten onrechte leefde - dat hij leefde op kosten van Marcel Seigneur.’ Zijn naoorlogse huwelijk mislukte; de herinnering aan de wreedheden waartoe mensen in staat gebleken waren, maakt het hem onmogelijk de verbinding met het leven te herstellen. Hij koos een beroep waarin hij lange zakenreizen door Europa kon maken; in 1963, na een reis door Noord-Italië, gevolgd door een dagenlange ononderbroken autotocht naar Zuid-Spanje, stierf hij aan een hartaanval op een hotelkamer in Sevilla. Een ander tamboer ‘is niet de weergave van feiten. Het is een verhaal. Het is opgedragen aan de nagedachtenis van Harry Peulevé, alias Marcel Seigneur, Frans gendarme, wiens nummer in Buchenwald ik mij niet meer kan herinne ren.’

Wie bekend is met Hellema's thematiek begrijpt onmiddellijk waarom deze feiten hem meer dan geïntrigeerd hebben: hier moeten persoonlijke ervaringen over elkaar heen geschoven zijn, hier heeft een identificerende schok der herkenning plaats gevonden. Voor de typering van de eenzame, rusteloze reiziger die, getekend door zijn geschiedenis, als een vreemdeling door de wereld gaat, heeft Hellema een prachtig citaat gevonden bij de negentiende-eeuwse Amerikaanse Henry David Thoreau, de idealistische individualist: ‘Als een man niet in de pas loopt met zijn metgezellen, komt dat misschien omdat hij een andere tamboer hoort. Laat hem lopen in de maat die hij hoort, hoe ongelijk en van hoe ver weg ook.’ De laatste zin heeft het karakter van een wens; Martin Lasser, de reiziger in de zwarte Porsche 911, krijgt de rol toebedeeld van een moderne wandelende jood die het slachtoffer dreigt te worden van hen die in de maat lopen. Maar Lasser ervaart die confrontatie met de anderen als niets minder dan een opdracht, aan zichzelf, aan de mens.

Grens

Reizend door Italië, van hotelkamer naar hotelkamer, van fabriek naar fabriek - de eenzaamheid soms onderbroken door een vluchtig contact met een anonieme vrouw - ontsnapt Lasser bij een autoongeluk ternauwernood aan de dood. Maar zijn tijd is nog niet gekomen; de flarden kampherinneringen die zijn dromen tot nachtmerries maken, overtuigden hem weliswaar dat de wereld walgelijk is en dat er in hemzelf een grote leegte is ‘(Liefde en vriendschap hadden hem tot wanhoop gebracht, omdat hij dat spel niet meer kon speten, omdat de gebaren, de woorden, de nabijheid hem voor eens en altijd leken te zijn af geleerd’), toch realiseert hij zich dat hij tegenover zijn verleden eerst een standpunt zal moeten innemen. Die kans krijgt hij wanneer hij een verkeerde weg in slaat en gedwongen wordt een bergpas te rijden die een ware beproeving is, zowel voor hem als voor de auto waarmee hij vergroeid lijkt. Beiden bereiken gehavend het Apennijnse dorpje Montecavallo. Aan wat hem hier wacht, is het middengedeelte van de roman gewijd: ‘De vuurproef’.

De dorpsbewoners bejegenen hem vijandig - van die kant van de berg is nog nooit iemand met een auto het dorp binnengekomen. De officier van de gendarmerie neemt hem ogenblikkelijk onder een vuur van vragen: waar komt hij precies vandaan, waarvoor staat zijn naam? Lasser antwoordt: ‘Die naam staat voor een man die van die verkeerde kant over de berg is gekomen (...) die berg was een grens. Als ik... Waar ik vandaan kwam was ik een vreemdeling.’ Er ontstaan misverstanden over het begrip ‘grens’: voor de capitano, die de wet letterlijk neemt, is een grens een grens. Maar Lasser bedoelde er iets anders mee: ‘Een man moet zichzelf worden. En daarvoor moet hij soms zijn grenzen verleggen.’ De dialogen tussen Lasser en de capitano zijn heel sterk; de komische ondertoon geeft een extra dimensie aan het thema van de roman zoals dat hier gesteld wordt: Wie is Martin Lasser? ‘Capitano, ik ben een drager van een verleden, zoals een jood dat is (...) Ik heb geen land van herkomst, ik heb een verleden van herkomst.’ De vergelijking wordt niet begrepen; de wet kent geen beeldspraak. Op de vraag of hij nu ja of nee een jood is, reageert Lasser met: ‘Ik heb u net gezegd (...) dat ik mijn keus nog niet gemaakt heb. (...) Jood-zijn is een keuze. Het is een houding in de tijd en

[p. 8]

een verstandhouding met het leven.’ Lasser ‘verklaart’ zich jood uit solidariteit met de slachtoffers; volgens hem moet een mens kiezen, dat is de opdracht van God die afwacht tot wie wij ons bekennen: tot vervolgers of vervolgden.

In de concentratie van deze problematiek in een geïsoleerd Italiaans bergdorp toont Hellema zich een meester-schrijver. De wereld in een dorpskern. Ieder personage heeft zijn of haar uniek verleden: zijn eigen tamboer. Alfonso, de beheerder van het logement waar Lasser onderdak vindt - hij was anarchist in de Spaanse Burgeroorlog; hij leidde een verzetskolonne tegen de Duitsers in Montecavallo, maar door verraad werd hij gedwongen zijn eigen mensen neer te schieten. Hij executeerde eigenhandig de verrader, Lorenzo, de vader van zijn huidige vrouw én de burgemeester van het dorp, Tulio, een maffia-figuur en notoir jodenhater, die in de jood Lasser een smokkelaar ziet met wie hij het, in beider voordeel, wel op een akkoordje wil gooien. Dan zijn er de dorpsbewoners, die achter de voortdurende diefstallen, waartegen de burgemeester en de corrupte capitano niets ondernemen, de ‘joden in de stad achter de berg’ vermoeden. Uit die richting is hij gekomen: Martin Lasser. Zo zit de wereld in elkaar. Alfonso, zelf een vreemdeling, heeft dat begrepen: ‘Alle anarchisten zijn joden. (...) Joden of zigeuners. In ieder geval volk dat je uitroeit. Omdat ze de vrijheid vertegenwoordigen. Omdat ze de enigen zijn die weten hoe je met je vrijheid moet omgaan, maar jullie,’ hij priemde een vinger tegen de borst van de officier, ‘jullie zijn bang voor de vrijheid. Omdat jullie bang zijn voor jezelf. Voor wat je allemaal zou doen als je vrij was!’. Tussen Alfonso en Lasser ontstaat, door de overeenkomst in hun beider verleden en door de lange gesprekken die ze voeren, een vorm van vriendschap. Maar als het uur der waarheid geslagen is, als de dorpskerk leeggeroofd blijkt en de dorpsbewoners Lasser verdenken, kan Alfonso de keuze niet maken - wat is er makkelijker dan in te stemmen met het gepeupel: de joden hebben het gedaan. Alleen de capitano weet vanuit zijn verwerpelijke maar wel consequente logica Lasser veilig door de woedende menigte naar zijn auto te loodsen, immers: ‘Joden zouden niet weten wat ze uit een kerk moeten halen, want die hebben geen kerk.’

De reizende jood reist verder. Hellema wil zijn personage nog confronteren met officiële vertegenwoordigers van het Vaticaan, een priester en een abt. Verhaaltechnisch betreur ik dat; uiteraard schept hij zich de mogelijkheid om nu een reis door Italië te combineren met een aangescherpt theologisch dispuut over christendom en jodendom, over de weerzinwekkende rol van paus Pius XII (‘horen, zien en gedogen’) en ‘het politieke ballet dat het Vaticaan had gedanst tijdens de grootste mensenjacht uit de geschiedenis, waarbij zelfs God zijn aangezicht verborgen had gehouden,’ maar de authenticiteit van die primaire menselijke reacties als in Montecavallo op zulke soms wanhopig makende vragen van schuld en verantwoordelijkheid, ontbreekt. Het laatste hoofdstuk, ‘Terugkeer’, voegt niet veel toe aan wat inmiddels over Lasser bekend is; nogmaals verklaart hij uitvoerig zijn keuze voor het jood-zijn, voor ‘de moed om een jood te zijn’. Toch, dat besef ik, werpt Hellema juist in dit hoofdstuk de werkelijk grote vragen op die eigenlijk niet meer in ‘een verhaal’ thuishoren. Het zijn de vragen, gesteld vanuit de Tweede Wereldoorlog en alleen voorstelbaar tegen de achtergrond van die oorlog, die nog altijd actueel is. Vooral het twistgesprek tussen Lasser en de abt van het klooster in Monte Oliveto Maggiore bevat uitspraken die ook of juist in deze weken weer te horen zullen zijn. Lasser wint het gesprek met de dogmatische abt op punten, maar hij heeft daar in ‘zijn’ verhaal weinig aan. ‘Wie om zijn ras vervolgd wordt (...) is eenzaam als in het uur van zijn dood want elk uur kan zijn dood zijn. Vlucht, overgave, onderwerping, bekering, ze zijn bij voorbaat uitgesloten. Ziedaar de strekking van dit verhaal.’

Eenzaam blijft Lasser achter op een hotelkamer, wanneer zijn trouwe auto het begeeft en snelle reparatie niet mogelijk is. Als hij vermoeid op bed ligt, heeft hij een droom: de wereld scheurt uiteen en hij valt te pletter; in die ervaring realiseert hij zich dat de mens opnieuw gedefinieerd is: ‘Op de weg van Auschwitz naar Hiroshima was1 een nieuwe Saulus met blindheid geslagen. Ditmaal voorgoed.’

Toch... wanneer schrijvers als Hellema dit soort problemen op deze wijze aan de orde stellen, dan acht ik nog niet alle hoop verloren.

■