Vrij Nederland. Boekenbijlage 1985

[p. 15]

Es gibt Texte, die nie alt werden, und es gibt ihre Bibliothek: Die Eröffnungsedition

Sommige teksten verouderen niet
Het monsterproject Bibliothek deutscher Klassiker

Warum klassiker? Ein Almanach zur Eröffnung der Bibliothek deutscher Klassiker Uitgever: Deutscher Klassiker Verlag, 334 p., f 23,40 Importeur: Nilsson & Lamm
Boudewijn Büch

Men stelle zich voor: er wordt op 1 juli 1981 in Frankfurt am Main At Deutscher Klassieker Verlag opgericht. Deze uitgeverij neemt honderdtwintig geleerden in dienst en vat het plan op het beste uit de Duitse literatuur in pijnlijk nauwgezette teksten uit te geven. Men besluit voorlopig driehonderd schitterend uitgevoerde banden te plannen. Per deel, met uitvoerig commentaar, denkt men aan zo'n twaalfhonderd bladzijden. Bij die driehonderd delen blijft het niet; uiteindelijk denkt men op zo'n zevenhonderd delen uit te komen. Men heeft zelfs het voornemen een geheel nieuwe, wetenschappelijk verantwoorde Goethe-editie uit te geven. Men denkt aan veertig delen, dat wil zeggen een kleine vijftigduizend bladzijden. Verder peinst men over een nieuwe en volledige uitgave van Kleist, een eendelige maar langgewenste J.G. Seume (1763-1810), een volledige Bettina von Arnim, een vijfdelige Grillparzer en zelfs over een ‘Bibliothek der Geschichte und Politik’ (12 delen) en een ‘Bibliothek des Mittelalters’ (24 delen).

Een onzalig en utopistisch plan. Wie de geschiedenis van de Goethe-edities kent, weer dat zo iets mislukt. Eén keer heeft men het, tussen 1887 en 1920, goed willen doen. Het werden 143 delen en het bleek een relatieve mislukking. De DDR wilde het toch nog één keer proberen. Men zette na de oorlog een machinerie in gang die na een paar decennia en enkele tientallen voorbeeldige delen stukliep. De directeur van dit project zei twee jaar geleden tegen mij: ‘De enige keer dat ik gevreesd heb dat mijn DDR-regering zou vallen, was toen het besluit werd genomen deze editie te staken.’ Zowel in Oost- als West-Duitsland heeft er in de vakbladen tussen 1949 en 1960 een editoriale ruzie gewoed, niet alleen over Goethe maar ook over Hölderlin (zijn panisch-diplomatisch uitgegeven werken verschijnen bij Roter Stern/Luchterhand), over Heine (zijn bij Hanser verschenen complete werk was een lijdensweg) en over Platen (van de nieuwe Winkler-editie is nog steeds maar één deel verkrijgbaar), die haar weerga nauwelijks kende.

Men zou dus, kortom, wel gek zijn Goethe, Heine of Nietzsche nog eens wetenschappelijk-kritisch over te doen. Wie durft er nog aan Nietzsche te beginnen? De ene editie van deze wijsgeer was nog niet uit, of er verscheen al weer een nieuwe die de eerdere uitgave beschuldigde van gecorrumpeerde teksten en valse filologie. In geen land ter wereld immers wordt het wetenschappelijk uitgeven zo serieus, zo humorloos, beoefend als in die Duitse tweelingstaat. Het heeft ondertussen geleid tot fabelachtige maar vaak ook onvoltooide edities.

Reine teksten

In Frankrijk kent men de Pléiades. Prachtige boeken met ‘reine teksten’ voorzien van voorbeeldig commentaar. Men hoeft Hugo's Oeuvres poétiques (tot nu toe drie delen, 5132 bladzijden, verschenen; er komen er nog twee) maar op te slaan om te beseffen hoe wetenschap en literatuur hand in hand kunnen gloreren. De Pléiade-reeks telt nu meer dan driehonderd delen: Franse en vertaalde teksten. In Amerika weet men ook van wanten. Vooral door particulier initiatief en handelsgeest is men daar in staat de fantastische Bollingen-Coleridge uit te geven en het bijkans angstaanjagend project als de volledige werken van Robert en Elizabeth Browning (de zogenaamde Browning Institute/Baylor University, Wacoeditie). Hoogmoedige pogingen van Amerikaanse en Franse uitgevers maar niet zo hoogmoedig als dat gedroomde en boven beschreven plan van een Duitse uitgever: een héle literatuur in prachtbanden en dundruk.

Even het hoofd gedompeld in een zinken teil met koud water: wat doen we in Nederland? We geven de verzamelde brieven van Du Perron uit. Deze editie is gevorderd tot en met deel 8 (er komt nog 1 deel met nagekomen brieven en een register). We publiceren vier delen brieven Ter Braak/Du Perron. Met coupures. Van Oorschot brengt een volledige Multatuli; W.F. Hermans vindt het een produkt van tweederangs filologie en speurzin. Het vaderlandse Pléiade-denken ging tot nu toe niet verder dan de hapsnap-reeks ‘Bibliotheek der Nederlandse Letteren’ (tot in de oorlog verschenen) die teksten bewerkt en gecoupeerd gaf. Daarna poogde Prisma-Boeken nog een gooi met het ‘Spectrum van de Nederlandse letterkunde’. Dat werd ruzie en pure letterkundige armoede. Een opleving van de ‘Bibliotheek der Nederlandse Letteren’, onder leiding van Kees Fens, bracht het met recht tot de goedkope planken van De Slegte. Een uitputtende P.C. Hooft-editie ging niet door.

Nederland moet zich schamen. Het heeft een literaire traditie van een strijkplank. Men perst in ons land goedkoop ondergoed, geeft herstelde overhemden uit en haalt cultuurgoed door de wringer. Duitsland, dat land waarmee ik een haat/haat-verhouding heb, doet het beter. Veel beter zelfs. Want de Traum waarmee ik dit opstel begon - de drie- à zevenhonderddelige reeks klassieke Duitse teksten - wordt Realiteit.

Voor mij ligt een stapel folders en het 334 bladzijden dikke boek Warum Klassiker? Ein Almanach zur Eröffnung der Bibliothek deutscher Klassiker. Dit spotgoedkope boek bevat 65 bladzijden lang een antwoord op de vragen wat klassieken zijn, waarom ze voor de komende editie gekozen zijn, hoe en waarom ze becommentarieerd worden. Op de vraag waarom Platen, bijvoorbeeld, niet gepland staat en het reuze aardige maar 4600 bladzijden dikke autobiografische geschrift van August Varnhagen von Ense wèl, wordt echter niet ingegaan.

Waarom Varnhagen von Ense wèl en Theodor Fontane niet? De autobiografische geschriften van de laatste zijn minstens even belangrijk als die van Varnhagen von Ense. Het kan niet zijn omdat Fontane in 1982 verwend werd met een vierdelige en prachtige editie van zijn Autobiografische Schriften (Aufbau-Verlag). De redactie heeft niet gekeken naar het feit of er al goede en wetenschappelijke edities voorhanden zijn. Dat moge blijken uit bijvoorbeeld Goethe waarvan men toch niet kan zeggen dat er geen goede edities verkrijgbaar zijn.

Sämtlich

Van Schiller verschijnt er op het ogenblik een immens volledig en veeldelig verzameld werk in de DDR zodat men niet echt op een nieuwe twaalfdelige editie zat te wachten. Over de ‘volledigheid’ heb ik mijn bedenkingen. De Almanach is er onduidelijk over, te meer daar sprake is van een ‘samtliche’ Goethe. Dit laatste bijvoegelijke naamwoord leidt al meer dan een eeuw tot de discussie over wat het betekent. Wat is het volledigst: Werke, Gesammelte Werke, Sämtliche Werke of Vollständige Werke? Worden alle Gesprache van Goethe opgenomen? Ik gok van niet omdat de verschijnende Westberlijnse Grumach-editie, zonder Eckermann, begroot is op minstens tien zeer forse delen. Dat Goethe niet ècht volledig wordt, moet ik opmaken uit de aangekondigde afdeling brieven die zal bestaan uit vijf delen van te samen 6000 bladzijden. Op die bladzijden krijgt men met geen mogelijkheid al Goethes bieven plus commentaar.

Het lijkt alsof ik afding op de Bibliotheek deutscher Klassiker (BDK) maar dat is onjuist. Elke Epoche verdient een nieuwe Goethe, een nieuwe Schiller een nieuwe enzovoorts. Het BDK-project wordt niet alleen qua uitvoering maar ook qua wetenschappelijke begeleiding een volstrekt unicum. De Almanach laat op bladzijden 300 tot 329 duidelijk zien welke hoge filologische, tekstkritische eisen men gaat hanteren en welk een staf van droomgeleerden aan de BDK meewerkt. Het allergrootste voordeel van deze monsterbibliotheek is haar editoriale consistentheid. Het is bij mijn weten niet eerder gebeurd dat zo'n groot overzicht van een literatuur binnen één en van te voren vastgesteld concept wordt uitgegeven. De vraag is of we zijn voltooiing meemaken. Het zal niet voor de eerste keer in Duitsland zijn dat een mammoetondermening haar einde niet zag vanwege krijgshandelingen. Daarom heeft men er maar de vaart in gezet: binnenkort verschijnt het eerste deel en de komende vijfentwintig jaar zal er iedere maand een deel verschijnen. Veertig delen zijn klaar of nagenoeg gereed: zes delen Goethe (1, 4, 7, 9, 10, 14), twee delen Tieck (6, 12) et cetera.

En wat kost dat allemaal?, vraagt de boekenvriend zich benepen af. Het kost een prijs die redelijk lijkt. Indien men zich abonneert op de eerste veertig delen, moet men voor linnen banden f 5.000, - neertellen. Verkiest men leer dan dient men rekening te houden met tien mille. Abonneren op één schrijver mag ook: hij kost dan f 150, - per deel. Losse delen worden begrotelijk van prijs: f 185, - (linnen) en f 310, - (leder). Indien inflatie en noodzakelijke prijsverhogingen worden meegerekend, zal de liefhebber voor de set van driehonderd delen uiteindelijk meer dan honderdduizend gulden dienen neer te leggen. Als de BDK de zevenhonderd banden haalt dan wordt de abonnee geacht zich in de wieg in te rekenen, minstens een half miljoen gulden tot zijn beschikking te hebben en stokoud te worden.

De Almanach begint op bladzijde V met twee geestige maar ontmoedigende citaten. Het ene is van Sainte-Beuve: ‘Wat is een klassieker? Een Duitser in ieder geval niet.’ Het andere van Nietzsche: ‘Bestaan er Duitse klassieken?’ De wijsgeer geeft op zijn eigen vraag een wat somber antwoord. Ik wil ten slotte mijn haat/haat-verhouding met Duitsland inruilen voor een haat/liefde-relatie. Wat een voortreffelijk land dat zijn literatuur zó koestert! Ik ga ginseng gebruiken, die de drank eruit en stop met roken. Want ik wil het meemaken dat de Bibliothek deutscher Klassiker aan deel 701 begint.