Vrij Nederland. Boekenbijlage 1985

[p. 10]

De zwartste leugens
Een geïllustreerde geschiedenis van de NSB

De zwarte kameraden door J. Zwaan (redactie) en Aukje Zondergeld-Hamer (eindredactie) e.a. Uitgever: Van Holkema & Warendorf, 248 p., f 32,50
Jan Meyers

Een grafische voorstelling van de interesse voor de geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog zoals die zich heeft voorgedaan in de periode van 1945 tot heden zou een grillige curve te zien geven. Sinds een aantal jaren zitten we in ons land weer duidelijk in een periode van opgang, volgens sommige profeten de laatste. Per jaar verschijnen er tegenwoordig zo'n honderd boeken over oorlog en bezetting, de non-fictionsector niet meegerekend, waar overigens bepaalde recente successen ook van deze belangstelling getuigen.

Voor deze hausse zijn in sterke mate de naoorlogse generaties verantwoordelijk. Het parellellisme tussen toen en eigentijdse fenomenen is daaraan natuurlijk niet vreemd - economische depressie, werkloosheid, crises in de democratie en ‘omdat wij in onze tijd weer worden geconfronteerd met een herleving van het nazisme’, zoals een van de schrijvers van De zwarte kameraden het uitdrukt. Maar er is niet alleen weer een interessepiek, er is ook sprake van een accentverschuiving, of zo men wil een uitbreiding van de belangstellingssfeer. Gedurende de eerste drie decennia na de bevrijding richtte de aandacht zich vooral op de good guys. De oorlogsgeneratie had er kennelijk behoefte aan om de egostrelende mythe bevestigd te zien die door de koningin in Londen voor de radio was verwoord en die inhield dat het Nederlandse volk goed was, ‘uitgezonderd een handjevol verraders.’ Door de NSB als kop van Jut te behandelen heeft de bijzondere rechtspleging na de oorlog weinig gedaan om het sprookje te ontmaskeren.

In de laatste tien jaar is de belangstelling voor de ‘foute’ sector meer en meer toegenomen. Volgens RIOD-directeur Paape zijn er in dit tijdsbestek meer publikaties aan gewijd dan in de dertig jaar die eraan voorafgingen. Hierdoor is zeker een genuanceerder, dus wetenschappelijk beter verantwoord beeld ontstaan. Kenmerkend in dit verband is de introductie en de hantering door sommige historici van het begrip ‘accommodatie’ als schakering tussen ‘goed’ en ‘fout’.

De Duitse historicus Ernst Nolte noemt leugenachtigheid de essentie van het fascisme. Het was de leiders om de macht te doen. De massa werd met lege leuzen bespeeld en wijsgemaakt dat het om het welzijn van allen ging. Anderen, de joden vooraan, droegen de schuld van al het kwaad.

Mengtypes

De zwarte kameraden gaat over de belangrijkste Nederlandse variant van deze leugens, de NSB. Het is een werk van zes gespecialiseerde historici en een germanist, een beknopte, maar toch heel complete geschiedenis van de Mussertbeweging, met veel informatie en heel leesbaar. Zo'n mooie samenvatting hadden we nog niet. In acht hoofdstukken komen achtereenvolgens aan de orde voorgeschiedenis, ontstaan en eerste jaren (door P. van den Dungen), de laatste jaren (G.R. Zondergeld), de NSB in Indië (J. Zwaan), de Jeugdstorm (D.J. Barnouw), de vrouwenorganisatie (E. Marrenga) - heel fraai! - en wat we na de oorlog met hen deden (P. Romijn).

Het nationalisme en socialisme van de NSB waren leugens, aldus Zondergeld. Alle vaderlandslievende taal ten spijt was zij bereid ons land aan Duitsland ondergeschikt te maken. Gelet op de beperkte autonomie die Mussert als staatshoofd bereid was te accepteren, valt er op deze mening weinig af te dingen, al was er wel sprake van althans een gradueel verschil tussen de NSB en de Germaanse SS.

Van het socialisme kwam helemaal niets terecht. ‘Wat voor de leider gold, gold ook voor de andere topfiguren uit de NSB en de Germaanse SS. Noch van nationalisme, noch van socialisme was bij hen iets te bespeuren.’ Wat wel werd gerealiseerd was het antisemitisme. ‘En juist dat was het meest leugenachtige van alles.’ Waarschijnlijk is het gecompliceerder en waren er onder de voormannen cynici die de leugen bewust hanteerden en anderen voor wie zij het evangelie was, zeg: de idealisten. En ook die voorstelling van zaken zal nog wel te simplistisch zijn vanwege de mengtypen. Het is trouwens de vraag welke soort het meest te vrezen is. En leugens blijven leugens.

In het slothoofdstuk zegt Romijn terecht dat de terugkeer van de kameraden in de maatschappij niet zelden een pijnlijker ervaring was dan de eigenlijke straf, die in negen van de tien gevallen nogal meeviel. De toenemende belangstelling voor de bad guys heeft zich tamelijk sterk op dit aspect gericht, met name op de positie van de kinderen voor wie vaak gold ‘niet de schuld, wel de straf’.

De zwarte kameraden is een geïllustreerde geschiedenis. Het bevat een instructief overzicht van uniformen, onderscheidingstekenen en symbolen van de NSB en haar suborganisaties, verzorgd door R.F. Geers. Dit is in kaderstukken zodanig over het boek verspreid dat de overige teksten er optimaal door worden ondersteund. Het overige illustratiemateriaal is niet minder sprekend. Het is afkomstig uit de verzameling van Fernando de Soeten, de grootste particuliere collectie van de NSB.

Het kost mij geen moeite om mij aan te sluiten bij de woorden van inleider Paape: ‘Ik wens veel lezers graag dit boek toe.’

■

RONALD SIPS