Vrij Nederland. Boekenbijlage 1984

[p. 17]

Hoe geblokkeerd was de destalinisatie?
Een eerlijke beoordeling van het verleden van de CPN

Onder de banier van het Stalinisme door Arnold Koper Uitgever: Van Gennep, 312 p., f32,50
Erik van Ree

In zijn recente boek Onder de banier van het stalinisme bespreekt politicoloog, Groene-redacteur en CPN'er Arnold Koper de partijstrijd in de CPN van de jaren veertig en vijftig. Een boek dat een onverbloemde stellingname bevat tegen het beruchte ‘Rode Boekje’ van Marcus Bakker. Omdat het werk geschreven is door een CPN'er zal het de geschiedenis in gaan als zelfkritiek van deze partij, alhoewel die partij daar als zodanig eigenlijk geen deel aan heeft. Naast zijn actuele betekenis is het een boeiend geschreven geschiedenis geworden.

De ondertitel ‘een onderzoek naar de geblokkeerde destalinisatie van de CPN’ geeft in een notedop de stelling van de auteur weer. Het proces van destalinisatie dat in de internationale communistische beweging vanaf 1956 op gang kwam - en toen ook haar weerklank vond op het achttiende partijcongres van de CPN dat jaar - is volgens Koper na korte tijd doodgebloed. Paul de Groot en zijn ‘jonge Turken’ (de nu al weer bezadigde heren zoals Bakker en Hoekstra) zouden de liberalisering een rigoureus halt toe hebben geroepen. De gematigd anti-stalinistische groep verzetsveteranen zoals Gortzak en Wagenaar werden verwijderd en met het negentiende partijcongres in 1958 was de stalinistische restauratie een feit. Pas na 1977 zou de destalinisatie van de CPN inzetten. Aldus Koper.

De motivatie van de auteur om de geschiedenis zo te schetsen is duidelijk: als CPN'er wil hij een eerlijke beoordeling van het verleden van zijn partij maken, schoon schip maken. Het aangename van het boek is dat hem dit inderdaad lukt zonder in overdreven geweeklaag en veroordelingen te vervallen. De oorsprong van de conflicten die aan het eind van de jaren vijftig tot een uitbarsting kwamen lag al in de oorlog. In 1943 werden twee van de drie leiders van de illegale CPN door de nazi's gepakt. Alleen De Groot wist te ontsnappen. Ook de tweede CPN-leiding, waarin onder andere Daan Gouloze zitting had, werd al spoedig door de Gestapo uiteengeslagen. Pas de derde illegale leiding, met onder andere Gerben Wagenaar, wist uit handen van de nazi's te blijven. Vanaf 1943 hield partijchef De Groot zich ondergedoken en nam geen deel meer aan het illegale werk. Toen hij na de oorlog weer opdook was een van zijn eerste daden de opheffing van de CPN voor te stellen die in een groter progressief verband zou moeten opgaan. Zoals in de stalinistische traditie past zouden vijftien jaar later de gedragingen van de diverse prominente partijleiders in de oorlogsjaren worden gebruikt om elkaar te besmeuren en verdacht te maken. Hoogtepunt hiervan was het rapport De CPN in de oorlog (‘het rode boekje’) van Marcus Bakker.

Rechtse groep

Volgens dit rapport was de leiding van de illegale CPN vanaf 1943 in handen van een ‘rechtse groep’ die samenwerking met het Nederlandse en Engelse imperialisme nastreefde. Dit stond in het kader van het project om een afzonderlijke vrede met Hitler te sluiten zodat de Sovjetunie alleen zou komen te staan. Met terugwerkende kracht werden verzetsmensen als Gortzak en Wagenaar nu dus als imperialistische agenten, ja halve collaborateurs en verraders afgebeeld. Koper schetst uitgebreid en zeer gedegen de ontwikkelingen in de jaren vijftig die voorafgingen aan het verschijnen van dit rapport. In feite was er sprake van een conflict over een tweetal punten. De eerste kwestie betrof de vraag hoe serieus Chroesjtsjovs destalinisatierede van 1956 moest worden genomen. Paul de Groot en Co. vonden de ontmaskering van de misdaden van de despoot maar een beetje genant en wensten zo spoedig mogelijk tot de orde van de dag over te gaan. Zijn tegenvoeters echter, zoals Wagenaar en Gortzak, was dit te gortig. Zij wensten ook wel eens te bespreken of de ‘persoonsverheerlijking’ misschien niet schadelijk op de CPN had uitgewerkt. Het was met name om deze reden dat de groep-De Groot in klassiek stalinistische stijl al haar venijn over deze oude kameraden uitstortte. Bij nalezing van alle geuite beschuldigingen, die Koper zo mooi op een rijtje zet (de oppositie hoorde tot ‘de pro-fascistische delen van de sociaal-democratie’) wordt weer eens glashelder in welke mate het stalinisme een vorm van politieke pathologie genoemd kan worden.

Henk Hoekstra en Marcus Bakker

Minder sterk vond ik de analyse die Koper geeft van het tweede grote conflict - dat rond de Eenheidsvakcentrale. Na de oorlog werd vanuit communistische kring een nieuwe vakbewegingsorganisatie opgezet die in eerste instantie grote successen boekte. Niet lang daarna echter doemde de vraag op of deze EVC naast het NVV zou kunnen blijven bestaan. Tot een fusie was het fel anti-communistische NVV namelijk niet bereid. De Groep rond De Groot vond dat de EVC geen lange termijnperspectieven had en beter kon verdwijnen. Koper wijst er terecht op dat hierin de typisch stalinistische controlezucht van de partij over de vakbond meespeelde en dat bovendien op grove wijze over de EVC'ers zelf werd heengewalst. Vanuit deze optiek krijgt de oppositionele groep in de CPN die de EVC wou handhaven een sympathieke behandeling in dit boek.

Het conflict had echter ook een heel andere kant. De EVC belichaamde een meer links-radicale traditie in de Nederlandse arbeidersbeweging en wat Koper - samen met De Groot - de ‘rechtse groep’ noemt was als zodanig de hoeder van dit links-radicalisme. De oriëntatie van De Groot en de nieuwe kaders op het NVV was niet alleen een tactische kwestie om weerspannig vakbondskader onder controle te krijgen naar een reële stap naar ‘rechts’, en daarmee van het stalinisme af. Wat het vakbondsconflict betreft was in dit opzicht juist de CPN-oppositie het meest ‘orthodox’ en ‘stalinistisch’. Hun nederlaag bevestigde weliswaar het stalinisme wat betreft de methoden van interne partijstrijd maar betekende ook een destalinisatie, want oriëntatie op de sociaal-democratie. Dat is iets waar Koper te weinig oog voor heeft. En het is

[p. 18]

een feit dat voor de analyse mogelijk verregaande consequenties heeft: de CPN van na de grote strijd, de CPN van de jaren 1960-1977 had van het stalinisme wel overgehouden dat ze haar tegenstanders voor ‘sissende reptielen’ uitmaakte maar het voor het stalinisme klassieke politieke radicalisme was in verregaande mate afgebrokkeld: een oriëntatie ‘tegen rechts’ en ‘tegen oorlog’ sluit eerder aan op de Volksfrontperiode van voor de oorlog dan op overspannen stalinistische revolutieverwachtingen. Het proces waarin de CPN na 1977 terecht is gekomen lijkt meer op de afbraak van deze partij als communistische dan als stalinistische partij. Dat laatste was ze sowieso al niet meer in de volle zin des woords.

Het boek van Arnold Koper is, naast een waardevol historisch geschrift, ook een van de vele waarin het eigen verleden wordt verwerkt. Bij communisten gaat het afkickproces altijd in dezelfde richting (van Mao of Stalin, via Lenin, naar Marx, of nog verder). De een trekt de streep echter ergens anders dan de ander. Arnold Koper ziet de continuïteit (en de breuken) tussen leninisme en stalinisme en analyseert die in zijn eerste inleidende hoofdstuk. De streep trekt hij bij Marx. Van een continuïteit tussen Marx en Stalin is in zijn analyse weinig te bespeuren. Het stalinisme wortelt dan in het marxisme-leninisme, maar niet in het communisme als zodanig. Alhoewel ik het hier niet mee eens ben kan niemand deze opinie de auteur op zich verwijten. Wat echter wel een gebrek is, en dat lijkt mij de grootste zwakte van dit boek, is een gebrek aan reflectie over dit onderwerp. Analyses over het stalinisme die het marxisme uitdrukkelijk van schuld vrijpleiten kunnen in een serieuze studie niet meer gemaakt worden zonder dan bijvoorbeeld de opvattingen van Kolakowski hierover te attaqueren. Gebrek aan analyse van het communisme als zodanig drukt ook een stempel op het zeer zwartgallige laatste ‘Nawoord’ waarin voor de CPN niet veel goeds wordt voorspeld zonder dat eigenlijk maar wordt geraakt aan de werkelijke diepliggende achtergronden hiervan: wat heeft het communisme, in welke vorm dan ook, ons heden nog te zeggen?

Ondanks deze gebreken is dit boek het lezen alleszins waard: het is een overzicht van een belangrijk deel van de geschiedenis van het moderne Nederland en het is verademend om te merken dat een intellectueel begaan kan zijn met het lot van de arbeidersklasse zonder te vervallen in schuldcomplexen en idealistische koortsdromen.

■