Vrij Nederland. Boekenbijlage 1984

[p. 17]

De liefde van een bavianehartje
Een cultuurgeschiedenis van de verhouding tussen mens en dier

Man and the natural world A History of the Modern Sensibility door Keith Thomas Uitgever: Pantheon Books Importeur: Van Ditmar, f 45,75
Jan Fontijn

Onlangs vond er een operatie plaats waarin een baby het hart kreeg van een baviaan. Bij mijn weten heeft dit unieke feit geen theologische of ethische debatten opgeroepen, alleen maar een paar ingezonden brieven. En dan te bedenken dat hier toch een vrij ingrijpende inbreuk op de menselijke soort had plaatsgevonden! Toen ik de baby op de televisie in een couveuse zag liggen, dwaalden mijn ogen nieuwsgierig over het lichaam van de baby; ik besefte pas later dat ik op zoek was naar aapachtige afwijkingen, naar wildgroei van haar bijvoorbeeld of naar een plat neusje.

Wat een mogelijkheden voor de toekomst doemen op! Waarom alleen een hartje en geen niertjes of andere organen? Het geval van het apehart is in tweeërlei opzicht instructief. Ten eerste leert het dat we momenteel blijkbaar een dergelijke ingreep nauwelijks beschouwen als een aantasting van de waardigheid van de menselijke soort. Ten tweede maakt het nog eens duidelijk dat we het als de gewoonste zaak van de wereld beschouwen dat dieren gedood worden of verminkt om het leven van een mens te redden of dat leven te veraangenamen. En bij dat veraangenamen kunnen we aan van alles denken, bijvoorbeeld het ontwikkelen van weer een nieuwe shampoo of oogschaduw of lippenstift of zonnebrandolie of kerstboomsneeuw of dumdumkogel. Dat onderzoekers er niet aan zouden denken hierbij menselijke proefobjecten te gebruiken, geeft aan dat we nog steeds alles vanuit de menselijke soort zien. ‘Speciesgericht’ denken noemt Peter Singer dat in zijn unieke studie Animal liberation, in het Nederlands vertaald onder de titel Pro mens pro dier. De kern van zijn boek is de stelling dat het discrimineren van levende wezens alleen op grond van hun soort een vorm van vooroordeel is die al even immoreel en onverdedigbaar is als discriminatie op grond van ras.

Peter Singer geeft niet alleen een scherpe analyse van de praktische gevolgen van dat speciegerichte denken maar probeert ook een geschiedenis van dat speciesisme te schetsen. Want het speciesisme heeft historische wortels die diep doorgedrongen zijn in het bewustzijn van de westerse samenleving. Die geschiedschrijving van Singer is slechts één hoofdstuk uit zijn boek en daarom erg beknopt. Met reuzenpassen loopt hij door de cultuurgeschiedenis van West-Europa.

Maar er is nu een belangrijke aanvulling op de historische schets van Singer verschenen van de hand van de cultuurhistoricus Keith Thomas. Thomas heeft in 1971 naam gemaakt met zijn formidabele studie Religion and the Decline of Magic, handelend over allerlei vormen van bijgeloof in het Engeland van de zestiende en zeventiende eeuw. In zijn recente studie Man and the Natural World staat weer het Engeland uit die tijd centraal. Thomas heeft in deze studie willen aangeven welke veranderingen tussen 1500 en 1800 optraden in de wijze waarop Engelsen van alle sociale lagen de natuur rond hen waarnamen en indeelden.

Engelen en beesten

Die veranderingen zijn soms zeer ingrijpend. Lang bestaande dogma's over de plaats van de mens in de natuur werden ter discussie gesteld en een nieuwe mentaliteit ten opzichte van planten, dieren en landschap kwam naar voren. Een van de dogma's die een hardnekkig leven leiden tot op de dag van vandaag is de slogan: de natuur is er voor de mens. (Hij was onlangs nog te horen uit de mond van Joop den Uyl.) Hoe redelijk lijkt deze doctrine! Menselijke beschaving was en is nog steeds ongeveer synoniem met de verovering van de natuur. Het aardige van Thomas' studie is dat hij aantoont hoe christelijk gekleurd deze overtuiging is. Dat elk dier bijvoorbeeld een menselijk doel moet dienen, dat idee is een typisch christelijke gedachte. Dank zij het christelijk onderricht van vele generaties konden al de eerste wetenschappers in Europa, wier zelfbewust ideaal de verovering van de natuur was, hun onderzoek zonder kwaad geweten doen. Hierbij speelde de opvatting dat er een fundamentele kloof bestaat tussen de mensheid en andere vormen van leven een belangrijke rol. Die opvatting is niet louter christelijk maar gaat terug tot Aristoteles. In het Engeland tussen 1500 en 1800 worden steeds de taal, het verstand en het religieus bewustzijn van de mens genoemd om diens uitverkoren positie, halfweg tussen engelen en beesten, te ondersteunen. Fundamenteel was de onsterfelijkheid van de menselijke ziel. Het dier bezat geen ziel en kon dus niet voortbestaan in het hiernamaals.

Geen onsterfelijke ziel bezitten betekende voor Descartes dat dieren dan ook geen bewustzijn hadden. Ze zijn, schreef hij, niet meer dan machines of automaten en kunnen dan ook geen gevoelens hebben of pijn ervaren. Deze doctrine (volgens Thomas in Descartes' laten leven enigszins gewijzigd) is door zijn volgelingen verder doorgevoerd met alle verschrikkelijke gevolgen van dien. Het gehuil van een hond bijvoorbeeld zou louter een externe reflex zijn en niets te maken hebben met gevoelens. Men begrijpt dat wetenschappers sinds Descartes geen schuldgevoelens behoefden te hebben over vivisectie.

Wat Descartes deed was de typisch Europese nadruk op de kloof tussen mens en dier tot zijn logische slotsom voeren. Hoe essentieel die scheiding was tussen mens en dier blijkt wel uit een passage in het dagboek van een geestelijke uit Nieuw-Engeland in 1700, waarin deze het moment beschrijft waarop hij tegen een muur pist en een hond vóór hem hetzelfde ziet doen. Hoezeer plaatsen, zo overweegt hij, onze natuurlijke behoeften ons op hetzelfde niveau als dat van honden. Hij neemt zich nu voor om voortaan bij het pissen aan iets heiligs te denken en op die manier het onderscheid weer te herstellen tussen hem en de hond. De grote drang om het menselijke van het dierlijke te onderscheiden heeft ook gevolgen gehad voor de relaties tussen mensen. Ieder die niet voldoet aan wat men als typisch menselijk had gedefinieerd, werd ‘Untermensch’, een beest of half dierlijk genoemd. Thomas geeft een reeks van voorbeelden hoe onder anderen niet-christenen, primitieve volkeren, kleine kinderen, vrouwen en armen met beesten worden vergeleken en dikwijls ook als beesten worden behandeld.

Andere mentaliteit

Toch zijn er in het Engeland tussen de zestiende en achttiende eeuw ook heel andere geluiden te horen. Niet iedereen ging uit van de superioriteit van de mens en van de onoverbrugbare kloof tussen de mens en de rest van de schepping. Keith Thomas besteedt het grootste gedeelte van zijn boek aan de wijze waarop langzaam maar zeker alternatieve visies ontwikkeld worden en een andere mentaliteit ontstaat waarbij schuldgevoelens over dierenmishandeling een vanzelfsprekende zaak worden.

Voor het opkomen van die nieuwe visies en een andere mentaliteit is de wetenschappelijke studie van de natuur en van de dieren van onschatbaar belang geweest. Men bedenke wat het betekend heeft toen de vele vooroordelen en bijgeloof over natuur en dieren dank zij de wetenschap verdwenen. Hoe belangrijk was het niet toen de eeuwenoude, hiërarchische opbouw van de schepping, ‘the great chain of being’, waarin het dier een van de laatste schakels was, vervangen werd door de nuchtere classificaties van Linnaeus en anderen.

Maar we weten maar al te goed - en Keith Thomas demonstreert dat overduidelijk - dat dwalingen niet zomaar uit de wereld zijn geholpen. Hardnekkig bijvoorbeeld is de tendens in het menselijk denken om categorieën en waarden, ontleend aan de menselijke samenleving, te projecteren op de natuur (vooral het dierenrijk) en dan vervolgens die categorieën te laten dienen als kritiek op of als bevestiging van de politieke of sociale orde. Je komt dat tegen bij Darwin en Marx, bij links en rechts in de politiek en niet te vergeten bij de sociobiologen in onze tijd.

Om de antropocentrische visie van de theologen te ondergraven is naast de wetenschap vooral de dagelijkse omgang van mensen met dieren op de boerderij en thuis van grote invloed geweest. Thomas toont met een reeks van voorbeelden aan hoe dat omgaan met huisdieren de kloof tussen mens en dier heeft geslecht. Dat gaat bij sommigen zelfs zo ver dat men meent dat mensen moreel gezien niet beter zijn dan dieren. En ook in intellectueel opzicht doen dieren nauwelijks onder voor mensen, meent men. Door beweging, geluid en gebaar kunnen dieren, zo beweren sommigen omstreeks 1650, even goed hun gedachten kenbaar maken als mensen. En het kon natuurlijk niet uitblijven dat het geloof groeit dat er zoiets als een dierlijke ziel bestaat en dat ook dieren onsterfelijk zijn.

[p. 18]

Een grotere betrokkenheid bij het lot van de dieren is een van de meest in het oog springende trekken van de middle class-cultuur op het einde van de achttiende eeuw. Er worden essays geschreven tegen dierenmishandeling en men probeert kinderen respect voor dieren bij te brengen. Beroemd is de uitspraak uit 1789 van Jeremy Bentham dat de vraag over dieren niet moet zijn of ze verstand hadden of over taal beschikten maar of ze konden lijden.

Illustratief voor de verandering in mentaliteit in die tijd en voor de onttroning van de mens als centrum van de wereld zijn de regels van Blake: ‘Am not I / A fly like thee / Or art not thou / A man like me?’

Stadsleven

Een verklaring voor die verschuiving in mentaliteit is niet zo gemakkelijk te geven, al doet Thomas daar wel pogingen toe. Ik heb me bij het lezen van zijn boek wel afgevraagd of er verband bestaat tussen het door Norbert Elias geconstateerde proces van civilisering bij de mens, waarbij deze steeds meer zijn ‘dierlijke’ trekken tracht te onderdrukken en te maskeren, en het steeds groeiende respect bij sommigen voor de dieren.

In een afzonderlijk hoofdstuk gaat Keith Thomas in op de steeds groeiende liefde voor bomen en bloemen. De liefde voor dieren, bomen en bloemen is slechts een onderdeel van een veelomvattender mentaliteitsverandering ten opzichte van de natuur. Zo zien we tussen 1500 en 1800 hoe in steeds sterkere mate het landleven wordt verheerlijkt boven het stadsleven, hoe de wilde natuur verkozen wordt boven het cultiveren daarvan en hoe het doden van dieren steeds meer ter discussie wordt gesteld. Maar de vraag was toen en is nog steeds: hoe zijn deze gevoelens en waarden met betrekking tot de natuur te verzoenen met de materiële eisen en de fysieke noden van de samenleving? Het is een menselijk dilemma dat niet alleen toen gold maar tot op de dag van vandaag actueel is. Als het goed was zou dit dilemma permanent onder de aandacht van de politicus moeten zijn. Maar we weten - men leze de afschuwelijke gevallen in Peter Singers boek - dat de werkelijkheid anders is.

Ik heb het boek van Thomas met plezier gelezen. Het materiaal dat hij aanvoert, is buitengewoon overvloedig en van allerlei aard. Misschien had hij dat heterogene materiaal (dagboeken, preken, gedichten, wetenschappelijke studies enzovoort) beter moeten onderscheiden en kritischer moeten hanteren, al denk ik niet dat, als hij dat doet, de hoofdlijnen van de ontwikkeling die hij schetst sterk zullen wijzigen. Bij het lezen van dit boek vielen mij voortdurend Nederlandse voorbeelden in en ik vroeg me af of de geschiedenis van het natuurgevoel in Nederland parallel zou lopen met Engeland. Een mooie taak voor een cultuurhistoricus. Hebben we die eigenlijk wel?

■

tomi ungerer