Vrij Nederland. Boekenbijlage 1984

[p. 34]

Afval en rottigheid
Vervolg van pagina 23

mogelijk, of in elk geval weinig zinvol is. Vervolgens komt Van Weringh echter zelf met allerlei biografische bijzonderheden op de proppen. Ik begrijp dit niet. Vindt hij een levensbeschrijving dan toch zinvol? Daar kom je niet achter, want de inleider verschuilt zich telkens achter de citaten van anderen en laat ons omtrent zijn eigen mening in het ongewisse.

Ronduit betreurenswaardig is het dat Van Weringh niet serieus wenst in te gaan op de psychologische mechanismen die aan Arends getourmenteerde gemoedsleven en diens zelfmoord ten grondslag kunnen hebben gelegen. Hij betoont zich van meet af aan vooringenomen tegen degenen die dat wel hebben geprobeerd. Na Arends' dood, aldus Van Weringh, zie je plotseling ‘menig scribent’ opduiken ‘die kennis blijkt te hebben genomen van wat er omgaat in de psychologie en de psychiatrie’. (Wat een pedante woordkeuze!) Hij moet niets van dergelijke amateurpsychologen hebben. Driftig knikkend haalt hij Hofland aan die ‘als een van de weinigen’ daaraan niet meedeed en ‘eerlijk’ schreef dat hij van Arends nooit een bliksem begrepen heeft. Onbegrip is hier dus een deugd, begrijp ik.

Waarom is Van Weringh ‘het raadsel Arends’ uit de weg gegaan? Hij vermeldt nadrukkelijk dat hij ooit ‘deel uitmaakte van de Sectie Psychopathenzorg van de Centrale Raad van Advies voor het Gevangeniswezen, de Psychopathenzorg en de Reclassering’. Maar met een bescheidenheid die haaks staat op de pompeuze naam van deze Sectie-Zeergeleerd voegt hij daaraan toe dat zelfs de ‘vakman’ het ‘gecompliceerde leven van Jan Arends’ niet in kaart kan brengen, ‘zelfs niet als hij over alle legstukken zou beschikken’. En dus doet Van Weringh: niks. Geef een specialist, een man die zoals Van Weringh vaak ‘rapporten moest lezen (over) de achtergronden van het leven en het gedrag van moordenaars, verkrachters en andere criminelen’ - geef deze belezen vakman ‘alle legstukken’ van iemands levenspuzzel in handen en hij legt... een uitgeblazen ei! Hoed af.

Wat een gotspe is het om, zoals Van Weringh doet, in dit verband het voortreffelijke essay van Jeroen Brouwers over Arends (in De laatste deur) wuftprofessioneel te typeren als ‘hoogst boeiend, maar ook speculatief’. Brouwers' essay is anders uitstekend beargumenteerd en geeft een scherp beeld van Arends ‘gekten’ en de gevolgen daarvan voor zijn literaire werk. Duizend keer liever de ‘speculaties’ van Brouwers dan het professionele zwijgen van Van Weringh!

Ondoorgrondelijk

Natuurlijk was Arends karakterstructuur ongelooflijk verknoopt en ondoorgrondelijk, dat wil ik wel toegeven. Wie echter iets zinnigs over de man wil zeggen zal dát nu juist verder moeten uitdiepen. Brouwers toont aan de hand van vele citaten aan dat Arends in zijn werk aan zichzelf en aan de lezer trachtte duidelijk te maken hoe dat warrige leven van hem in elkaar zat. ‘Hoe maken we de dingen duidelijk? Want op duidelijkheid komt het aan en een grap is het niet,’ heeft Arends geschreven.

Het enige inzicht dat Arends verkreeg was dat zijn leven bezoedeld en daardoor per definitie niet-inzichtelijk was. Al bij zijn geboorte was er ‘schande’ in het geding (hij was een onwettig kind): ‘Er was iets vies aan mij.’ Inter urinas et faeces nascimur, dat kon Arends onderschrijven en zijn levensgevoel was doordrenkt van het besef dat na de geboorte de vuiligheid gewoon doorgaat. Er staan talloze verwijzingen naar lichaamsafval en andere viezigheid in zijn werk. Keefman in het gelijknamige verhaal raakt niet uitgepraat over stront, kwijl, snot en winden laten. Ook in de rest van het werk stuit je op snotneuzen, laveloze strontwerkers, melaatsheid, klammigheid, enzovoort, enzovoort. Dit alles is, wist Arends, ‘als pek. Het wil er niet af.’

De psychische en morele dimensie - schuldgevoel en schande - manifesteerden zich bij Arends heel concreet in termen van afval en rottigheid. Hij doet, zegt hij in een gedicht, niet veel anders dan ‘Het/stigma/zichtbaar maken/dat ik draag’. Dat stigma is: ‘Een/stinkende wond.’ Dit levensgevoel roept Sartres begrip ‘viscosité’ in herinnering. In diens absurditeitsfilosofie staat dit begrip niet zomaar voor ‘slijmerigheid’, maar voor de verwording van de psychologie, die door Sartre dan ook als fictie wordt ontmaskerd. Paul Rodenko heeft Sartes visie in een essay eens bondig samengevat in de formule: ‘Elke reële handeling blijkt te bestaan uit de “psychologie” van die handeling plus een kwaliteit x: een dikke, kwijlerige, kleverige massa, die de “psychologische structuur” van die handeling onkenbaar maakt.’ Zo opgevat is Jan Arends de vleesgeworden ‘homme absurde’. Hij werd, net als de personages in zijn verhalen, aangezogen door de vuiligheid en stuitte daar tevens op af. Zijn verlangen naar inzicht was onvervulbaar: het viscose vlies van zijn wanen ‘liet’ hem niet ‘door’.

Illusieloos

Het oeuvre van Arends is bescheiden van omvang. Zijn verzamelde werk beslaat krap vijfhonderd pagina's, waarvan drie vijfde deel uit proza en de rest uit poëzie bestaat. Niet alles is voor de eeuwigheid geschreven. Met name zijn poëzie begint zo onderhand duidelijk kale plekken te vertonen. Zeker, Arends heeft in zijn merkwaardige langgerekte gedichten soms prachtige dingen gezegd. Regels als: ‘Een/strelende hand/doet/mij/ook pijn’ en: ‘Om pijn/te schrijven/heb je/weinig woorden/nodig’ worden terecht vaak geciteerd. Arends' poëzie is direct en illusieloos, bijna een vorm van monosyllabisch spreken. Er gaat iets angstaanjagends uit van de typografie, die woordjes als ‘ik’, ‘angst’ en ‘schande’ vaak nagenoeg alleen een hele versregel laat vullen. Maar welbeschouwd zijn Arends' gedichten toch meer aforistisch dan poëtisch. Ondanks de emotionele geladenheid zit er weinig beweging in. De woorden staan stram in het smalle gelid, de lyrische en plastische kwaliteiten zijn gering en het steeds herhaalde spel met tegenstellingen en cirkelredeneringen doet op den duur geforceerd aan.

Het proza heeft meer te bieden. De bekende, langere verhalen zijn moeiteloos overeind gebleven. ‘Keefman’, de scheldkanonnade van een patiënt aan het adres van zijn psychiater, ‘Ik had een strohoed en een wandelstok’, het zeldzaam openhartige verslag van Arends' huisknechtcomplex en aanverwante zaken en ‘Vrijgezel op kamers’, een relaas van een degeneratieproces, zijn nog even overrompelend als voorheen. Van de kortere verhalen zijn vooral ‘Lena’ en ‘De weldoener’, van de schetsen ‘Voor vijf cent rode biet’ en ‘Brief’ de moeite waard. De rest is wel wat minder, maar daardoor nog niet per se slecht.

Curieus en naar ik aanneem slechts bij weinigen bekend, is het lange, onvoltooid gebleven prozafragment ‘De castratie’, dat in 1957 in drie opeenvolgende afleveringen van het tijdschrift Vertoning is verschenen. Het gaat over een vrouw die vlak aan zee woont en in de vakantie een jongetje uit de stad bij zich in huis neemt. Het is een onsamenhangend geheel waar Arends zelf ten slotte geen gat meer in zag; het verhaal is hem, verklaarde hij destijds tegenover de lezers van Vertoning, ‘wat uit de hand gelopen’. Toch moeten de liefhebbers van Arends dit fragment maar lezen, want de snerpende motieven van later zijn hier als het ware nog in wording, zodat, net als bij etsen, de verschillende ‘staten’ van de thematiek zichtbaar worden.

■