Vrij Nederland. Boekenbijlage 1984

[p. 29]

Jean Rhys' biografie in brieven
Een literaire weduwnaar en de letter van een testament

Jean Rhys Letters, 1931-1966 Geredigeerd door Francis Wyndham en Diana Melly Uitgever: André Deutsch, 315 p., f57,25
Robert-Henk Zuidinga

Als een auteur verbiedt dat er, tijdens of na zijn leven, een biografie aan hem (of haar) gewijd wordt, zal dat, vaker dan uit bescheidenheid, voortkomen uit oprechte bezorgdheid om de feiten: dat ze er niet correct in vermeld worden, bij voorbeeld, of juist wél. En voor zover de schrijver zelf niet zo'n verbod uitgevaardigd heeft, houden anderen - veelal familieleden, inmiddels geïnstitutionaliseerd in ‘de literaire weduwe’ - dat graag onder controle.

Het verbod op een biografie draagt de suggestie in zich dat een autobiografie de grootste waarborg voor een correcte weergave van de feiten zou bieden, en dat is nog maar zeer de vraag. Zelfs auteurs die geheel te goeder te trouw zijn, dat wil zeggen geen gegevens willen verzwijgen of verdraaien, kunnen zich vergissen en zijn wellicht eerder geneigd op hun geheugen af te gaan, terwijl een serieus biograaf zich zal willen baseren op niets dan de feiten, bij voorkeur uit twee of drie hoeken bevestigd.

Als men ervan uitgaat dat auteurs geen bezwaar zullen hebben tegen een levensbeschrijving die juiste informatie bevat, resteert slechts hun bezwaar tegen de selectie van die informatie, datgene wat uiteindelijk in het boek terechtkomt. Een treffend voorbeeld is de recente strijd om het proef-hoofdstuk van een Vestdijk-biografie. Als mevrouw Vestdijk vindt dat onevenredig veel nadruk is gelegd op de seksuele activiteiten van haar man, is daarmee nog niet gezegd dat de waarheid geweld is aangedaan. (Wel blijft de vraag of de buitenwacht voor de appreciatie van Vestdijks werk zulke extra-textuele gegevens behoeft.) Een ‘literair weduwnaar’ is de Engelsman Francis Wyndham, die de letterkundige nalatenschap beheert van Jean Rhys, de schrijfster die in 1890 als Ella Gwendolen Williams op het Westindische Dominica geboren werd en in 1907 de boot naar Groot Brittanië nam, waar ze zestig jaar later als auteur erkenning zou krijgen voor haar roman Wide Sargasso Sea (1966) en de herdrukken van haar eerdere werk. Tussen 1927 en 1939 had ze een verhalenbundel en vier romans gepubliceerd, die in beperkte kring goed ontvangen waren maar niet tot een doorbraak geleid hadden. Daarop moest ze nog bijna dertig jaar na het verschijnen van haar vierde roman wachten, tot ze voor Wide Sargasso Sea twee belangrijke literaire prijzen ontving. Het financiële voordeel dat daarmee gepaard ging, kwam niet ongelegen, maar de erkenning kwam te laat om nog bevredigend te zijn. Typerend voor de verlate waardering was dat ze in 1978, op achtentachtigjarige leeftijd, in Buckingham Palace geridderd werd, kort voor haar dood in '79. Geschrokken van de vele onjuistheden - en in een aantal gevallen kwaadaardigheden - die ze had aangetroffen in publikaties over haar zelf, nam Jean Rhys twee maatregelen: ze liet bij testament vastleggen dat ze geen biografie aan haar gewijd wilde zien (tenzij door haar geautoriseerd, wat ze niet gedaan heeft) en ze zette zich, een paar jaar voor ze overleed, aan een autobiografie. Die kwam slechts zeer gedeeltelijk af en verscheen postuum onder de sardonische titel Smile Please (1979, nog altijd niet vertaald).

Compromis

Het bevat vooral herinneringen aan haar jeugd op Dominica en het gedeelte dat ze als min of meer zetklaar beschouwde, eindigt met haar vertrek naar Engeland. Het tweede deel is onaf materiaal, soms niet meer dan aantekeningen, en strekt niet verder dan 1930. Daarmee was een belangrijke periode in beeld gebracht: haar jeugd op een kleurrijk eiland, de verstikkende grauwheid van Engeland, haar eerste verhouding, die in een jarenlange financiële afhankelijkheid eindigde, haar eerste huwelijk hebben allemaal grote invloed op haar werk gehad. Maar een minstens zo interessante tijd, met name de lange stilte waarin ze met Sargasso Sea worstelde (in een brief uit oktober 1945 heeft ze het al over de roman als half af), bleef onbeschreven.

Het viel daarom te verwachten dat Francis Wyndham benaderd zou worden voor medewerking aan of toestemming voor een officiële biografie, wat hij, de wens van de schrijfster indachtig, weigerde. Maar toen duidelijk werd dat een levensbeschrijving die niet op authentiek materiaal gebaseerd was, vooral op roddel, speculatie en fantasie moest steunen, begreep hij dat zijn weigering meer kwaad aanrichtte dan voorkwam en besloot hij als compromis tot de uitgaven van een aantal van haar brieven. Een compromis, niet alleen voor zijn eigen geweten - hij moest óf tegen de letter óf tegen de geest van het testament van Jean Rhys ingaan -, maar ook zijn rol als executeur littérair. Per slot verschoof, in het maken van een selectie uit alle beschikbare brieven en het formuleren van de toelichtende noten de verantwoordelijkheid van de biograaf naar de bezorger van de tekst. Wyndham heeft een goede beslissing genomen. Jean Rhys Letters, 1931-1966 begint ongeveer waar Smile Please ophield en eindigt met brieven, op 7 en 9 maart 1966, die haar uitgever melden dat Wide Sargasso Sea vrijwel af is. Het beslaat aldus de periode van haar leven waarover tot nu het minst bekend was. De brieven, met veel geklaag en gemopper - de uitdrukking bitterly cold komt met deerniswekkende regelmaat terug -, maar ook met de eerlijkheid van materiaal dat niet geschreven is om ooit gepubliceerd te worden, bieden een inzicht in haar leven, haar manier van werken en vooral haar omgaan met - zo niet haar lijden onder - haar talent, waarvan maar afgevraagd moet worden of een - onvermijdelijk gepolijste - autobiografie dat ook geleverd zou hebben.

Handicap

Wie niet aan het werk van Jean Rhys verslingerd is om de soberheid van haar schrijfstijl, haar feilloze vermogen de juiste woorden te kiezen of, meer nog, weg te laten en haar compromisloze eerlijkheid in het beschrijven van gevoelens en ervaringen, stoort zich meestal aan de passiviteit of indolentie waarmee de vrouwelijke hoofdpersonen in haar werk het leven over zich laten komen; tussen die twee waarderingen in schijnt niet veel nuancering te bestaan. Inmiddels was in de afgelopen zeventien jaar wel duidelijk geworden dat die hoofdpersonen in belangrijke mate autobiografisch geïnspireerd waren. Deze brievenbundel maakt eerst goed duidelijk hoezeer haar leven en haar werk samenvielen, zowel in feitelijke gebeurtenissen als in geest.

De lamlendigheid die in haar werk zo'n grote rol speelt, kende ze maar van al te nabij. Wyndham noemt daarvoor, in zijn inleiding, een tweeledige oorzaak. Van jongsaf aan leed Ella Williams aan een aangeboren lichamelijke moeheid, waardoor ze voortdurend voor de meest uiteenlopende dingen van anderen afhankelijk was, wat haar zelf minstens zo stoorde als die anderen. En het abrupte einde van haar eerste verhouding (met een veel oudere man, zij was hooguit twintig; de periode is beschreven in de roman Voyage in the Dark (1934)) bepaalde voor de rest van haar leven haar houding tegenover gevoelens, in het bijzonder voor mannen. Nog eens zo gekwetst worden zou haar niet meer overkomen, nam ze zich voor; tevergeefs, want nauwelijks een paar jaar later liet ze zich, terwijl haar man gevangen zat, in Parijs door de op jonge kunstenaresjes loerende Ford Madox Ford inpalmen (wat zijn neerslag vond in Quartet (1928) en After leaving Mr Mackenzie (1930).

Tegenover die geestelijke en lichamelijke ‘handicap’ stond de drang om te schrijven, die opgekomen was tijdens haar contact met Ford - hij plaatste haar eerste verhalen en schreef een voorwoord bij haar debuutbundel - en die met de jaren alleen maar sterker werd. Zo deze brieven ergens verslag van doen, dan van de behoefte te schrijven, tegen alle verdrukking in: niet alleen die eeuwige vermoeidheid maar ook een minstens zo chronische ontevredenheid over eigen werk, en niet alleen het uitblijven van erkenning, ook het toenemen van fysieke kwalen, zodat ze de laatste jaren van haar leven alleen nog kon ‘schrijven’ door het een ander te dicteren en het zich vervolgens weer te laten voorlezen.

De Jean Rhys Letters geven een beeld, en vooral een inzicht, waar geen biografie tegenop zou kunnen en doen verlangend uitzien naar de, met eenzelfde toewijding geannoteerde, brieven van vóór 1931 en na maart '66.

■