Vrij Nederland. Boekenbijlage 1984

[p. 20]

Geen thrillers, maar misdaadromans
Ross, Geeraerts, Van de Wetering

Het verraad van '42 door Tomas Ross Uitgever: Van Holkema & Warendorf, 400 p., f21,70
Drugs door Jef Geeraerts Uitgever: Manteau, 334 p., f26,50
Moord zonder lijk. Lijk zonder moord door Janwillem van de Wetering Uitgever: Bruna, f24,50
R. Ferdinandusse

Een wat verlaat bericht van het Nederlandse thrillerfront: de oplossing van het Englandspiel, de toekomst van België, en brigadier De Gier definitief op weg naar het gelukzalig einde.

Ik schrijf nog steeds thriller, maar dat woord lijkt definitief uit. De nieuwe Tomas Ross begint al op het omslag met het woord Oorlogsroman. Het verraad van '42 speelt, zoals de titel suggereert, in 1942-'43 en in bezet Nederland. De hoofdpersonen maken deel uit van het gecompliceerde Englandspiel. Zoals bekend werden in die jaren vanuit Londen bijna zestig agenten in Nederland gedropt, met zenders en ander materiaal. De meesten vielen in Duitse handen, en de marconisten werden gedwongen door de Duitsers gecontroleerde berichten naar Londen terug te zenden. Alle onderzoeken na de oorlog hebben alleen boven water gebracht dat er kapitale blunders zijn begaan, ernstige fouten en dat het Englandspiel bijna synoniem is aan incompetentie.

Tomas Ross begint zijn boek als in Londen al duidelijk is dat er iets niet klopt: wat is er gebeurd met al die gedropte agenten? Ze laten iemand uit Nederland komen, Nolten, neef van de Londense premier Gerbrandy, die instructies krijgt om het verraad op te sporen. Terug in Nederland hoort Nolten alleen maar suggesties over verraad dat in Londen zou zitten (met name François van 't Sant, de beschermeling van Wilhelmina). Maar in Londen heeft hij van Gerbrandy en Van 't Sant de verzekering gekregen dat er absoluut geen verraad in Londen zit - anders zou daar iemand over radiocontact met Nederland moeten beschikken. Dat probleem heeft Ross in zijn boek opgelost. Dat is maar goed ook, want zonder die oplossing zou zijn boek een zinloos stukje Englandspiel geworden zijn.

Eén van de grote tegenspelers bij dat Spiel, SS-Sturmbahnfürhrer Joseph Schreieder, die uiteraard ook een (mooie) rol in Ross' boek speelt, heeft lang geleden, bij dezelfde uitgever Van Holkema & Warendorf, in vertaling zijn versie van ‘Het Englandspiel’ uitgegeven. Dat boek heeft Ross, denk ik, met vrucht gelezen. Niet alleen heeft hij één beschrijvend detail van Schreieder over de ontsnapping van de agenten uit Haarlem en de SD-gevangenis in Brabant, met veel smakelijke gegevens uitgebreid, maar ook bevat Schreieders inleiding over spionagemethoden een manier die vervolgens door Ross op het Englandspiel is toegepast.

Het verraad van '42 heeft geen extra verrassingen of geniale dubbele bodems. Het is een rechttoe, rechtaan geschreven, soms zeer spannend, scenario, dat doeltreffend op de door Ross bedachte oplossing afgaat. Behalve een wat wonderlijk opduikende Ghanees komt de bezetting, Landen in oorlogstijd over. Er werd in die tijd veel gegrijnsd, begrijp ik uit Ross' soms iets te uitgebreide aankleding van de dialogen.

Drugs

Ook bij Jef Geeraerts' vierde thriller is dat woord van de omslag verdwenen en vervangen door misdaadroman. Opnieuw een boek waarin de research een belangrijke rol speelt, maar niet zo overdadig en nadrukkelijk als bij de vorige. Het sluit nog het meest aan bij de Coltmoorden dat in 1990, in een volledig gecomputeriseerd, totalitair geregeerd België speelt. In deze nieuwe misdaadroman is het nog maar 1989, en België staat op de drempel van een ultrarechtse staatsgreep.

Het begint spannend genoeg met een allesvernietigende bomaanslag op De Courant, het enige kritische blad dat onze zuiderburen dan nog hebben. De perswet in het België van 1989 schrijft voor dat redacteuren niet meer mogen schrijven als ze niet meer aan een blad verbonden zijn. Eén hunner maakt daarom het plan al zijn gegevens over het grote Belgische complot in Vrij Nederland gepubliceerd te krijgen, om vervolgens asiel te vragen bij de Volkskrant. Maar als dan ook nog zijn enige emotionele bezit, zijn kat, vermoord wordt, besluit hij wraak te nemen en schakelt een Corsicaanse drughandelaar in om met diens mafiagenoten de Belgen te lijf te gaan. Via die man komen we ook in een clandestien heroïne-laboratorium, door Geeraerts' fabrikant beschreven als ‘één van de grootste commerciële wonderen ter wereld’.

Geeraerts maakt er een stevig, veelomvattend complot van met veel moord en bloed, want dat kan hij. De computer speelt een grote rol, maar de research op dat terrein heeft hij al in een eerder boek uitgestald, dus dat zit niet in de weg, en de Drugs uit de titel spelen voornamelijk op de achtergrond. Dat het niet zo spannend wordt als het had kunnen zijn, komt door Geeraerts' haat tegen de Belgen. Die wordt wel schitterend verwoord, maar het rechtse regime is al zo vreselijk dat het voor de lezer maar heel weinig uitmaakt of het door zo'n staatsgreep nog iets erger zal worden. De grootste schurken bij Geeraerts zijn meestal ook onsmakelijke perverselingen, wat een beetje voorspelbaar gaat werken. Maar er blijft genoeg over om de adrenaline te laten stromen.

De Gier

De Grijpstra en De Gier-boeken van Janwillem van de Wetering worden op het omslag aangekondigd als ‘Amsterdamse politieroman’, maar zijn laatste draagt binnenin nog de extra aanduiding: een dubbelroman. Ook de titel is dubbel: Moord zonder lijk. Lijk zonder moord.

Het eerste deel van het verhaal zal velen bekend voorkomen, want het verscheen al in 1980 als Boekenweekgeschenk, onder de titel De Verdachte Verheugt. Een geschenk dat toen niet tot veel plezier aanleiding gaf omdat De Gier en Grijpstra wat al te nadrukkelijk avonturen beleefden rond een café. De (verdachte) Verheugt wordt stomdronken uit een gracht gevist omdat zijn vrouw verdwenen is, met meubilair en alles. Zijn huis is totaal leeg, en daarom wordt moord verondersteld, al is er dan geen lijk. In een interview (verschenen in het Bruna-boek Op zoek naar het ongerijmde) legde Van de Wetering uit dat het Boekenweekgeschenk voor hem een experiment was in een andere manier van uitdrukken, hem vooral ingegeven door het lezen van het werk van Raymond Queneau. Om tot Queneaus onverschilligheid en onthechtende manier van beschrijven te komen liet Van de Wetering De Gier lijden onder sterke ontwenningsverschijnselen bij het stoppen met roken, en verergerde hij Grijpstra's huwelijksproblemen zodanig dat zijn gedrag ook een beetje vreemd werd.

Van de Wetering heeft De verdachte Verheugt een beetje bijgeslepen en er een tweede deel aan toegevoegd, maar nu wéér anders. Hij handhaafde het café en de personen, en construeerde een lijk in de kofferbak van een Mercedes, met daarbijbehorende verdachten en een duidelijk motief - maar nu zonder dat de dode vermoord is. Het aardige is dat daardoor het geheel veel evenwichtiger en vooral doorzichtiger is geworden. Behalve het slothoofdstuk, dat erg gezocht aandoet, is het een boeiende reeks gebeurtenissen geworden. Het boek verscheen al in 1981 in Amerika, onder de titel The Mind Murders. Dat het in Nederland nu pas verschijnt komt door de bepaling dat zo'n Boekenweekgeschenk na de betreffende Boekenweek enkele jaren niet herdrukt mag worden. Achterin legt Van de Wetering er nog even de nadruk op dat Moord zonder lijk. Lijk zonder moord chronologsch vóór De straatvogel komt. Dat klopt ook wel, want in De straatvogel zijn niet alleen Grijpstra en De Gier geheel onthecht bezig, maar is ook Amsterdam af en toe een visioen waarin rolschaatsers 's nachts het Damrak bevolken.

Lang geleden heeft Van de Wetering in een gesprek in VN al aangekondigd dat De Gier na een boek of tien aan het politieleven zal ontstijgen om zijn verdere jaren in gedachten door te brengen op het verre onbewoonde Japeneiland. Moord zonder lijk is De Giers achtste, De straatvogel zijn negende, binnenkort dus is hij gevlogen: wie het cruciale keerpunt wil beleven kan nu in de winkel terecht.

■