Het gebroken oor
Is Saties plagerij een kwelling?
Elmer Schönberger
Het Franse woord vexation betekent plagerij, en niet, wat ik altijd dacht, kwelling. Dat komt door het Latijn. De vechtjassen in Caesar en Tacitus kwelden elkaar, maar Satie blijkt toch minder hardvochtig. Of zijn Saties vexations een plagerig eufemisme voor kwellingen?
Het stukje dat zo heet is een van de drie Pages mystiques die Satie in de jaren 1892-1895 componeerde. Het is een heel kort stukje en het is de vraag wat er het bijzonderste aan is: de noten zelf of de aanwijzing waarvan Satie deze vergezeld liet gaan. ‘Om dit motief 840 keer achtereen voor zichzelf te spelen is het goed zich voor te bereiden, en wel in de grootste stilte, door ernstige onbeweeglijkheden.’ Frieda van Tijn-Zwart vertaalde destijds een enkelvoudige ‘onbeweeglijkheid’ (in: Erik Satie, Teksten, Querido 1976), maar in het Frans lijkt me het meervoud net zo dwaas als in het Nederlands.
Of is Saties aanwijzing in haar geheel dwaas? Ik geloof het niet, Saties grappen zijn nooit alléén maar grappen. Bovendien dateert het stuk uit (wat Cortot noemde) Saties ‘période du mysticisme el des influences médiévales’. Hij was in die tijd huiscomponist van de Rose + Croix du Tempte et du Graal, de door de wagneriaan Joseph Péladan aangevoerde afdeling der Franse Rozenkruisers, en vanaf 1892 stichter, leider en enige gelovige van de Eglise métropolitaine d'Art de Jésus Conducteur. Misschien had John Cage, die Vexations een diep religieuze betekenis toedichtte, wel gelijk. Cage was ook de eerste die het stuk serieus nam. In 1949 liet hij in het Franse tijdschrift Contrepoints het manuscript van Vexations afdrukken en in 1963 organiseerde hij in New York er de eerste integrale uitvoering van. Tien pianisten speelden de 840 plagerijen in achttien uur en veertig minuten. Een toegangsbewijs kostte vijf dollar en voor elke twintig minuten dat je het volhield kreeg je vijf cent terug. Wie de uitvoering compleet uitzat, kreeg bovendien een premie van 20 cent. (Het kostte zelfs de koppigste luisteraar geld, op zijn minst twee dollar. De geschiedenis vertelt niet of iemand dat bedrag haalde.)
Drie jaar later werd het experiment - inmiddels beschouwd als een toppunt van avantgardisme - herhaald in Berlijn, ditmaal met zes pianisten. Niet bekend is de duur van die uitvoering, wél dat een dame uit de marathon-ploeg bij haar tweede serie plagerijen naakt op het podium verscheen ‘om de monotonie wat te doorbreken’. Vexation-à-strip? In elk geval begreep deze dame helemaal niets van de muziek van Satie.
Als men Satie aanwijzing naar de letter neemt, dan is er geen enkele reden om de 839 herhalingen van Vexations door meer dan één pianist te laten spelen. Tot die conclusie kwam men weer een jaar later: in 1967 waagden Richard Toop in Londen en Reinbert de Leeuw in Amsterdam zich aan een solistische uitvoering. Toop deed er vierentwintig uur over, maar De Leeuw moest na 116 herhalingen de uitvoering al staken, want, zei de zaalhouder 's nachts om één uur, sluitingstijd is sluitingstijd. Volgens insiders was het ook nooit de bedoeling dat de 840 volgemaakt zouden worden. Zo bleef Reinbert de Leeuw het lot bespaard dat twee jaar later een pianist in Australië trof die na zeventien uur, vóór het passeren van de finish, in coma moest worden afgevoerd.
Wat is Vexations eigenlijk? Een stuk dat van muziekcritici sportverslaggevers moet maken? Een geval van Guinness? Een école-secondaire-grap? Conceptuele kunst? Een meesterzet op het gebied van auteursrecht?
En toch. Luister eens naar de muziek en je merkt dat er iets eigenaardigs aan de hand is. Bij voorbeeld dat het om een paar doodsimpele akkoordopeenvolgingen gaat en dat die niettemin in al hun doodsimpelheid moeilijk te onthouden zijn. De muziek tolt en tolt en beschrijft uitsluitend vicieuze cirkels. Hierin lijkt Vexations een radicale voorloper van Stravinsky's Chanson russe (dat op die anderhalf jaar oude BVHaast-plaat van het duo Beths-De Leeuw dan ook acht keer is vastgelegd).
Wat is het geheim van zoveel monotonie? Om te beginnen de zogenaamde verminderde drieklank. De verminderde drieklank is de nietszeggendheid, karakterloosheid en stuurloosheid zelve en alle akkoorden op twee na die in de ‘harmonisaties’ van het basthema gebruikt worden zijn verminderd. Bovendien is het verschil tussen de twee harmonisaties van het thema miniem: de bovenstem van de een is de middenstem van de ander en andersom. Monotoner kan het niet. En dan is er nog een vraag: waarom 840 keer? Toeval, zou Cage, denk ik zeggen, maar Satie kende de I-Ching nog niet. Het getal 840 zou bij voorbeeld in verband kunnen staan met het tempo waarin de muziek gespeeld moet worden, of bepaald kunnen zijn door getalsverhoudingen binnen Vexations. Wat de eerste mogelijkheid betreft: aangezien 840 deelbaar is door 24 zou de uitkomst van die deling kunnen staan voor het aantal plagerijen per uur, namelijk 35, en dat levert met 1¾ minuut per plagerij een mooi, traag tempo op. De tweede mogelijkheid is dat 840 het produkt van 20 en 42 is, waarbij 20 = aantal noten waaruit het thema bestaat (inclusief de overgebonden slotnoot en de rust) en 42 = 3 + 11 + 13 + 15 (de 3 delen waaruit het thema bestaat, de 11 verschillende tonen uit de chromatische toonladder waaruit het thema is opgebouwd, de 13 kwartnoten die de duur van het thema bedraagt, en de 15 verminderde septiemakkoorden die in elk van beide harmonisaties worden gebruikt). Waarom 20 maal en niet 20 plus 42 kan ik niet verklaren, misschien hebben de Rozenkruisers wel een heel bijzondere kabbala. Een stukje als Vexations bewijst een paar dingen: ten eerste dat je je zelf liever iets wijsmaakt dan in het toeval te geloven, en ten tweede dat hoe minder kunstwerk er is (zoals hier: een paar noten, een paar akkoordjes), hoe meer je ervan wilt weten en hoe meer je erachter zoekt.
Als ik goed geteld heb, speelt Reinbert de Leeuw op de zojuist verschenen grammofoonplaat van Vexations het stukje 42 keer (!). De duur van de herhalingen varieert tussen de 1 minuut 23 seconden en de 1 minuut 30 seconden, een fractie sneller dus dan het gemiddelde van de uitvoering in 1963 in New York. Il sera bon de se préparer au préalable, alvorens de plaat 20 maal te draaien.
■
Erik Satie: Vexations. Reinbert de Leeuw, piano. Philips/Harlekijn LP 410434-1, MC 410434-4.
Auteursrechtelijk beschermd