Logo DBNL
Van den vos Reynaerde (1887)

Van den vos Reynaerde

(1887)–Anoniem Van den vos Reynaerde–rechtenstatus Auteursrecht onbekend

Vorige Volgende

Inleiding.

In den jare 1886 een inleiding op ons Mnl. kleinood Van den vos Reynaerde te schrijven is een lichte, doch onaangename en ondankbare arbeid, want - hij kan uit den aard der zaak voor een groot deel slechts bestaan in het vermelden der uitkomsten, vroeger door anderen bij hun navorschingen op dit gebied verkregen. Wat toch ware hier bij de gegevens, welke ons ten dienste staan, en na hetgeen door Grimm, Jonckbloet, Martin en anderen in dezen is geleverd, van hernieuwde nasporingen te verwachten? Weinig, gelijk zich reeds a priori laat vermoeden en mij dan ook bij eigen ondervinding ten stelligste is gebleken; weinig, zooals het volgende zal leeren, waar ik den stand onzer wetenschap betreffende de letterkundige geschiedenis van den Reynaert wil uiteenzetten en mij in den regel tot de bescheiden rol van een verslaggever zal moeten beperken1).

A.

Willem ‘die Madock maecte’ (z. vs. 1) heeft bij het scheppen van zijn Reynaert uit Fransche bronnen geput; zijn gedicht is niet omgekeerd het voorbeeld geweest voor de bewerking der bekende Oudfransche branche (Renart I in Martin's, XX in Méon's uitgave). Zie hierover Jonckbl. in diens Geschied. d. Ned. Lett., 3de dr., I, bl. 352 vlgg.2).

B.

In hoofdzaak heeft de eerste helft der bovengenoemde Oudfra. Renartbranche aan de eerste helft van Willem's gedicht ten grondslag gelegen (Jonckbl.'s Gesch. d. Ned. Lett. t. laatst a. pl.), doch op zulk een wijze: dat hier alleen kan sprake wezen van een navolging uit de verte, waarbij bestanddeelen van het origineel zijn weggelaten, elementen, welke in dat origineel ontbreken, zijn opgenomen, ontleende elementen op een andere manier zijn te pas gebracht, en in den regel, bij de bewerking van het overgenomene zelve, in de détails meer of min belangrijk van het voorbeeld is afgeweken, of, bij grooter overeenkomst, dat voorbeeld toch alles behalve woordelijk getrouw gevolgd is. M.a.w. het bedoelde gedeelte van den Reynaert is een vrije en zelfstandige navolging, die zich doorloopend en duidelijk als een bewerking kenmerkt, waarbij de dichter van sterke of zwakke herinneringen uit zijn voorbeeld heeft gebruik gemaakt, zonder zich in 't minst nauwgezette aansluiting aan dat voorbeeld tot taak te stellen. Een vergelijking der beide teksten zal ons dat volkomen klaar doen worden.

Renart 11-42 (bij Méon 9659-96921). Noble li lions roept kort vóór Hemelvaartsdag zijn dieren bijeen; allen verschijnen ze, behalve Renart, over wiens schanddaden zich ieder te beklagen heeft. In 't bijzonder wraakt Ysengrin het gedrag van den vos, die de wolvin verkracht en haar kinderen bepist had en, toen hij later met den beleedigde was samengekomen tot het doen van een zuiveringseed, zich nog Reynaert 33-871). Hetzelfde verhaal, alleen met deze hoofdzakelijke afwijkingen, dat de hofdag op Pinksteren is belegd, dat het uitblijven van Reyn. door diens schuldbesef gemotiveerd en de blindheid van Ysengrijn's kinderen als het gevolg van 't bepissen wordt vermeld2).

vóór het afleggen daarvan uit de voeten had gemaakt1). 
Ren. 43-54 (b. Mé. 9693-9704). De leeuw meent, dat Ysengrin van die zaak niet zooveel ophef moest maken. 
Ren. 55-78 (b. Méon 9705-9728). Daarentegen wijst Brun ‘li 

ors’ op den plicht des konings om in dezen recht te doen en Renart ter verantwoording te roepen. Hij zelf wil, zoo verzekert hij, den aangeklaagde gaan halen.  
Ren. 79-102 (b. Méon 9729-9754). Waarom de aangelegenheid op die manier te behandelen, brengt daarop Bruianz ‘li tors’ in 't midden. De misdaad was immers bewezen! Ware hem zelf zoo iets gebeurd, hij zou het Renart wel anders ingepeperd hebben. En spottend zich tot Hersent wendende vraagt hij deze, hoe zij te moede was, toen de vos achter op haar klom.  
  Reyn. 88-113. Cortoys' beklag over den diefstal van een worst, door Reyn. ten zijnen nadeele gepleegd, en Tybeert's betoog van de ongegrondheid dezer klacht.
  Reyn. 114-157. Pancer's verhaal der mishandeling, door R. als leermeester den haas Cuwaert aangedaan. Des sprekers eisch, dat de koning krachtig tegen den boosdoener optrede.
  Reyn. 158-164. Ysingrijn's toejuiching van deze woorden. Volgens hem moest Reyn. ten algemeenen nutte onschadelijk worden gemaakt.
Ren. 103-133 (b. Méon 9755-9785). Grinbert ‘li tessons’ is van een andere meening: men moest Renart's daad niet zoo zwart voorstellen; de vos had Hersent reeds lang bemind en, ware die liefde ook door haar beantwoord, dan had ze voorwaar niet geklaagd; licht zou dat geringe kwaad voorts te herstellen zijn, zoodra Renart ten hove verschenen was; hoe leelijk had Ysengrin intusschen door zijn aanklacht zijn eigen vrouw aan de kaak gesteld! Reyn. 165-263. Grimbeert's pleitrede voor den vos: de vraag wie van beiden den ander het meest te verwijten had, Ysengr. of Reyn.; de vermelding van een paar gemeene parten, die de eerste den laatste zou hebben gespeeld; de meening, dat Ys. geen recht had Reyn. van het overspel met Hersent een zoo groote grief te maken, dewijl een reeds oude wederzijdsche liefde hen beiden tot het plegen der minnarij had verleid; de verdediging van den vos met betrekking

  tot de klachten, door Cortoys en Pancer ingebracht, en de bewering, dat Reyn. als een vroom kluizenaar leefde, zich van alle vroegere zonden onthield en zware boete deed.
Ren. 134-240 (b. Méon 9786-9930). Verschillende pourparler's van Hersent, van den ezel, de raadsvergadering des konings en Noble zelf (in Méon's tekst ook van den das, het konijn en de kraai).  
Ren. 240-266 (b. Méon 9930-9956). Ysengrin is niet gediend met Hersent's aanbod, om door een godsoordeel de waarheid van haar betuiging omtrent Renart's onschuld te bewijzen. Hij is van plan zich zelf recht te verschaffen, iets wat Noble hem evenwel op grond der listigheid van den vos afraadt en met het oog op den afgekondigden vrede verbiedt.  
Ren. 267-337 (b. Méon 9957-10027). Zulk een verbod ontmoedigt den wolf, en de geheele zaak schijnt met een sisser te zullen afloopen, wanneer juist, te ongelegener tijd voor Renart, Chantecler de haan en vier hennen (Pinte, Noire, Blance en la Rossete) onder luidruchtig rouwbetoon met een doode, op een kar liggende kip komen aanzetten1), Reyn. 264-396. Juist te midden dier lofrede verschijnt onder luidruchtig rouwbetoon Canticleer met twee zoons (Cantaert en Crayant) en twee dochters (Pinte en Sproete), welke laatste een door Reyn. gedoode hen Coppe op een baar dragen1). Schildering door Cantecleer van het vroegere rustige leven, door hem en zijn acht zoons en zeven

en een van deze, nam. Pinte, den koning haar grieven tegen den vos openbaart, die ze van alle vijf haar broeders en van vier harer zusters had beroofd, onder welke laatste, de meegevoerde Coppe het juist den dag te voren gevallen slachtoffer was. dochters geleid; het verhaal van Reyn.'s streek om den anders waakzamen papa in slaap te wiegen en van den roof dier kinderen, welke op vier na waren gedood en waaronder de meegebrachte Coppe het jongste, juist den vorigen dag gevallen slachtoffer was; bede om voldoening voor het geleden onrecht.
Ren. 338-397 (b. Méon 10028-10089). Na die mededeeling vallen Pinte en haar drie gezellinnen in zwijm, worden door den hond, den wolf en andere dieren weer bijgebracht en werpen zich daarop met Chantecler aan de voeten des konings, die over deze misdaad van den vos in zulk een toorn ontsteekt, dat alle onderdanen beginnen te beven en de haas er zelfs de koorts van krijgt. Thans is Noble bereid zoowel deze vredebreuk als het te voren besproken overspel te straffen.  
Ren. 398-432 (b. Méon 10090-10130). Alvorens daartoe de noodige maatregelen te nemen, wil hij aan Copee de laatste eer bewijzen. Bruianz moet haar een graf maken en Brun als geestelijke den lijkdienst leiden, waaraan alle dieren en in 't bijzonder Tardis de slak, Roenel de hond en Brichemers het hert een werkzaam aandeel nemen. Na het zingen der ‘vigile’ wordt Copee dan in een looden kist gelegd en onder een boom begraven, terwijl men haar rustplaats met een marmeren zerk bedekt, waarop de naam en oorzaak van den dood der overledene te lezen is1). Reyn. 397-438. Des konings bitse opmerking tegen den das omtrent Reyn.'s boetedoening; zijn bedreiging van den vos en zijn besluit om Coppe met de gebruikelijke eerbewijzingen te begraven. Na afloop van den lijkdienst (noch den naam des kapelaans noch dien der andere officianten vindt men hier vermeld) wordt de doode hen begraven en het graf met een lijksteen voorzien, waarop de naam en de oorzaak van den dood der overledene vermeld staan1).

Ren. 433-447 (b. Méon 10131-10145). 's Konings baronnen eischen Renart's straf. Noble stemt daarin toe en geeft den beer de opdracht den vos in te dagen. Brun begeeft zich op weg naar Malpertuis. Reyn. 439-468. De koning verhandelt met zijn raadslieden over de tegen Reyn. te volgen gedragslijn. Men besluit Brune ter indaging van den onverlaat af te vaardigen. Nobel's vermaning aan den beer toch voorzichtig te wezen; Bruun's overmoed.
Ren. 448-473 (b.M. 10146-10171). De zieke haas legt zich op 't graf van Copee en wordt plotseling genezen. Ysengrin, dat vernemende, klaagt over oorpijn en vindt baat bij hetzelfde middel. Grinbert spreekt met Tybert ten gunste van den vos.1)  
Ren. 474-623 (b.M. 10172-10327). Brun komt na zijn tocht door een vallei en een bosch vóór Renart's woonplaats, legt zich, dewijl hij te groot is om naar binnen te gaan, vóór ‘la barbacane’ neder2) Reyn. 469-666. Bruun's tocht over een berg en door een woud naar Maupertuus. Hij gaat aldaar vóór de barbacane zitten2), meldt zich bij Reyn., die binnen vóór de poort van zijn huis in de zon ligt,

en meldt zich als 's konings bode aan1). De vos, die den beer herkent2), overlegt eerst, terwijl hij achter in zijn hol na een overvloedig maal ligt te rusten, hoe hij dien bode er in zal laten loopen3), en wendt zich daarna tot Brun met de woorden: als des konings bode aan1), en brengt Nobel's bevel over. De vos trekt zich op het vernemen daarvan naar achter in zijn hol terug, ten einde rustig een plannetje tegen den beer te kunnen bedenken3) en begeeft zich daarop naar buiten met de woorden:
‘baus doz amis,
En molt grant peine vos a mis,
Qui ca vos a fet avaler.
Ge m'en devoie ja aler:
Mes que j'aie mangie ancois
D'un mervellos mangier francois.’		 ‘Here Bruun, wel soete vrient,
Hi hevet hu qualic ghedient,
Die hu beriet desen ganc
Ende hu desen berch lanc
Over te loepene dede bestaen.
Ic soude te hove sijn ghegaen,
Al haddet ghi mi niet gheraden;
Maer mi es den buuc so gheladen
In so utermaten wise
Met eere vremder, niewer spise,
Ic vruchte, in sal niet moghen gaen.’
Hierop vernemen we uit denzelfden mond een lange uitweiding over het goede leven van een rijke en het armzalige bestaan van een behoeftige4), en ten slotte de medededeeling:
‘Et s'ai bien mangie set denrees
De novel miel en fresces rees.’		 Dialoog tusschen de beide dieren, waarin Reyn. mededeelt:
‘Groeter versscher honichraten
Hebbic coever arde groet.’

Bij dit bericht wordt Brun opgewonden en roept:
‘Cel meuls, Renart, dont vos abonde,
Ce est la chose en tot le monde
Que mes las ventres plus desire.
Car m'i menes, baux tres doz sire.’		 Bruun's uitroep:
‘Honich es een soete spijse,
Die ic voer alle gherechten prijse
Ende icse voer alle gherechten minne.
Reynaerd, helpt mi dat ics ghewinne;
Edele Reynaert, soete neve,
Also langhe als ic sal leven,
Willic hu daer omme minnen;
Reynaerd, helpt mi, dat ics ghewinne!’
Op voorwaarde van Brun's ‘amistie et aliance’ wil Ren. aan dat verzoek voldoen, doch eerst, nadat zijn voorgewende argwaan tegen Brun's goede trouw door een geruststellend woord van den laatste quasi is opgeheven. Reyn. is daartoe bereid op voorwaarde, dat de beer hem wil ‘wesen hout’ en voor hem zal ‘dinghen te hove’. Bruun belooft dit.
Ze begeven zich nu beiden naar den eik van Lanfroi1), waar volgens den vos honig zou te vinden zijn. Brun steekt zijn bek en voorpooten daarin2), doch raakt, wanneer Ren. de beide wiggen uit den boom heeft verwijderd, in de val3). Renart's spot4). Beiden gaan ze thans op Reyn.'s aanwijzing naar Lamfroyt's eik1), waar honig zou te vinden zijn. Reyn.'s waarschuwing aan het adres van den beer en Bruun's dom zelfvertrouwen. Hij steekt zijn kop en voorste pooten in de ‘eecke’2) en raakt, na het afbreken der ‘wegghen’ door den vos, in de val3). Reynaert's spot4).

Ren. 624-704 (b.M. 10328-10420) en Reyn. 667-874. In het verder verloop van dit avontuur stemmen de Ofra. en de Mnl. bewerking in hoofdzaak, althans wat de voorstelling betreft, vrij wel overeen: de beschrijving van Reyn.'s aftocht, van Lamfroyt's komst en diens terugkeer naar 't dorp om hulp te halen1), het verhaal van het aanrukken van Bruun's bestokers2), van het wanhopige middel van dit dier om zich uit zijn val te bevrijden3) en van den aanval van Lamfroyt en diens gezelschap4) kenmerken zich in beide gedichten slechts door afwijkingen in détails. In den Renart ontbreekt evenwel: het verhaal van Bruun's sprong te midden der oude wijven, van het te water raken van ‘vrouwe Julocke’, van Bruun's riviertochtje en vervloeking der oorzaken van zijn ongeval5), van Reyn.'s uitstapje om een geroofd hoen te gaan verorberen, van Lamfroyt's verwensching door den vos, wanneer deze, aan de rivier gekomen, merkt, dat de beer niet dood is, en van den hoon, door Reyn.

den gewonden, in 't water drijvenden beer aangedaan1). In plaats van die laatste episode vernemen we echter in het Ofra. poëem, hoe de vos, naar zijn burcht terugkeert en van daaruit schimpredenen aan het adres van den vluchtenden beer richt1).

Ren. 705-763 (b.M. 10421-10479). Brun komt terug aan 't hof, verwekt daar aller verbazing door zijn voorkomen, wordt door den koning naar aanleiding daarvan ondervraagd2) en noemt den bewerker van zijn ongeluk3). Woede van den leeuw, die zonder meer den kater last geeft Ren. in te dagen en dat bevel besluit met de bedreiging:
‘Si n'aport or ni argent,
Ne parole por soi deffendre,
Mes la hart a sa goule pendre’.		 Reyn. 875-971. Bruun keert terug naar 't hof (op de zonderlinge, niet in 't Fr. vermelde wijze); de koning wordt hem het eerst gewaar en verwondert zich over diens abnormaal voorkomen2). De beer, tot Nobel genaderd, vertelt zijn ongeval3) en bidt om wraak. Beraadslaging van den koning met zijn aanzienlijkste onderdanen; 't besluit om Reyn. voor de tweede maal te dagen en Tybeert met het overbrengen dier indaging te belasten. Nobel geeft den kater die opdracht, met bijvoeging der bedreiging:
‘Ne comt hi niet, hets hem quaet:
Men salne derdewerven niet daghen,
Maer rechten te lachtre alle sinen maghen.’
Tybert aanvaardt de opdracht, ofschoon met vrees, bidt saint Lienart ‘Cil qui deslie les prisons’, om bijstand en ontmoet op zijn weg Tybeert tracht zich als zwak dier te excuseeren, maar zwicht voor het hernieuwde bevel van den leeuw. Hij ontmoet op zijn

‘l'oisel saint Martin’, dien hij toeroept:
‘a destre, a destre!’		 tocht ‘Martins voghel’ en roept:
‘Al heil edel voghel,
Kere herwaert dine vloghel,
Ende vliech te miere rechter hant!’
Maar
‘li oisauls vint a senestre,’ zoodat de arme bode zich weinig goeds van de toekomst voorspelt.		 Maar de vogel
‘vloech Tybeert ter luchter zijden’, met het gevolg, dat de arme bode zich geen illusies over de toekomst maakt, al blijkt die vrees dan ook niet uit zijn uiterlijk.
Ren. 764-859 (b.M. 10480-10579). De kater komt vóór Renart's woning, maar durft er niet binnen gaan. Hij geeft Ren. door een vraag kennis van zijn tegenwoordigheid. De vos bromt op 't vernemen daarvan eerst een verwensching tusschen de tanden, heet daarop luide zijn bezoeker welkom1) en antwoordt op Tybert's mededeeling van den grond zijns bezoeks, dat hij zich van de vijandschap ten hove niet veel aantrekt; hij zal gerust daarheen gaan. De kater is met die belofte tevreden, doch verbindt met de uiting daarvan tevens de mededeeling, dat hij door grooten honger wordt gekweld. Wat dat betreft, zegt Ren., kan ik u helpen, wanneer gij u met muizen en ratten tevreden wilt stellen. Tybert heeft daar niets tegen en wordt door zijn gastheer naar het huis eens priesters geleid, waar muizen in overvloed zouden te vinden zijn en hij (de vos) zelve nog Reyn. 972-1101. Tybert komt te Maupertuus, vindt daar den vos vóór zijn hol staan, brengt hem des konings boodschap over en wordt door Reyn. welkom geheeten1). Reynaert wil meegaan naar 't hof, maar stelt voor den tocht te verschuiven tot den volgenden dag. De kater berust niet zonder tegenstreven daarin, en vraagt, hoe hij dan aan eten zal komen.
  Reyn.'s aanbod van honigraten; Tybeert's vraag om muizen; Reyn.'s vermelding van den overvloed dier diertjes in de schuur van een in de nabijheid wonenden ‘pape’; zijn belofte aan den begeerigen kater om hem die lekkernij te bezorgen; beider gang naar de schuur, waar de vos

dien dag tien hoenders had geroofd; door het gat, 'twelk hem toegang had verleend, moest de kater maar binnengaan. Vóór die opening nu waren door Martinet, den zoon des priesters,
‘deus las tendus
Por Renart prendre le gorpil.
...........
Et Renart l'enging savoit bien,
A son compaignon n'en dit rien’1).		 kort te voren bij het rooven van een haan was ingebroken, en waar ‘Des papen sone Martinet .... hadde voer dat gat gheset Een strec den vos mede te vane’; zooals dat
‘wiste Reynaert, dat felle dier’.
Tybert aarzelt aanvankelijk blijkens Renart's woorden:
‘Fi merde, con tu es cuart!’ doch wordt door den vos gerustgesteld met de woorden:
‘Ge t'atendrai au trou ca fors’.		 Reyn. spoort Tyb. aan om in de opening te kruipen en belooft hem buiten de wacht te zullen houden: ‘Ic sal hier voer dit gat bliven staen’. Tybeert's aarzeling; Reyn.'s uitroep: ‘O wy, Tybeert, twi sidi blode? Wanen quam huwer herten desen wanc?’
Hij waagt den sprong, die voor hem noodlottig wordt. Des katers sprong en het daaruit voortkomend ongeval.
Ren. 860-916 (b.M. 10580-10638). Martinet wordt wakker, verheugt zich over de vangst, zoo hij meent, van den vos, roept zijn vader en moeder (wier naam hier niet, gelijk in den Reyn., wordt genoemd); de laatste ‘alume la chandelle’ en grijpt ‘sa conoille’ in de hand, terwijl de andere uit zijn bed springt ‘en son poing sa coille’. Reyn. 1102-1201. Martinet wordt door 't schreeuwen van den gevangen kater gewekt, uit zijn blijdschap over de vangst, gelijk hij meent, van den ‘hoenredief’, en roept zijn vader, zijn moeder Julocke en de kinderen. De ‘pape’ springt naakt uit bed en grijpt het spinrokken zijner vrouw; Julocke zelve steekt een ‘offerkeersse’ aan.
Tybert wordt door alle drie duchtig geslagen, doch ziet, deerlijk in 't nauw gebracht,
‘la colle au provoire:
As denz et as ongles trenchans
Li enracha un des pendans’.		 Allen beginnen ze nu den inmiddels ontdekten kater op slagen te onthalen, terwijl Martinet hem met een steen een oog uitwerpt. Tybeert's aanval op den priester:
‘Beede met claeuwen ende met tanden Spranc hi dien pape tusschen die been Ende haelde hem dat een van den tween Uter burse al sonder naet, Daer men dien beyaert mede slaet’.
Des priesters vrouw Julocke's weeklacht tegen haar zoon

‘vit sa grant perte,
Lors par fu sa dolor aperte.
Trois fois s'est chaitive clamee,
A la quarte chaï pammee’.		 over dat verlies, en Reyn.'s spottende troost, dat de ‘pape’, al had hij er
  ‘Eenen van den clippelen voren’ bij ingeschoten, toch ‘met eere clocken’ zou kunnen luiden. De onmacht, waarin de priester valt, welke daarop door zijn vrouw naar bed wordt gebracht.
Van de verwarring, hierdoor ontstaan, maakt de kater gebruik om te ontkomen:
‘Tybert s'en eschape li chaz,
Qu'il ot as denz mangiez les laz’.
Hij vervloekt den vos, die intusschen de plaat heeft gepoetst, beschuldigt zich zelf wegens zijn gebrek aan wantrouwen en verwenscht den priester, diens vrouw en Martinet (vgl. boven de 5de noot op bl. XIV), terwijl hem slechts de troost overblijft, dat de ‘prestres’
‘d'un des pendanz n'a ... mie’ en
‘A tot le miens en sa paroche
Ne puet sonner qu'a une cloche’.		 De ontsnapping des katers, die tijdens de ontsteltenis der famielje
‘metten tanden zine
Die pese midden beet ontwee
............
Ende spranc weder hute ten gate’.
Ren. 917-1028 (b.M. 10639-10750). Tybert keert terug naar 't hof en vertelt zijn avontuur. De vertoornde koning uit het vermoeden, dat Ren. op Grinbert's aanstoken alle respect voor zijn vorst heeft uit het oog verloren, en beveelt den das, die zulks ontkent, Ren. te halen. Grinb. verzoekt voor dat doel een gezegeld bevelschrift, dat voor hem op dictée des konings door Baucent wordt in orde gebracht. Reyn. 1202-1327. De half blinde Tybeert keert terug naar 't hof. Hernieuwde beraadslaging van den vertoornden leeuw met zijn ‘baroenen’. Nadat er verschillende plannen geopperd zijn, adviseert de das tot een derde indaging en biedt zich als bode aan, wanneer Nobel den twijfel heeft geuit, of er zich wel eenig dier voor die taak zou laten vinden.
Hierop trekt deze derde bode naar Grimbeert's vertrek naar Maupertuus, waar hij Reyn. diens toestand als zoo gevaarlijk voorstelt1), dat

Ren.'s kasteel, waar hij met de grootste omzichtigheid binnengaat, doch als neef des burchtheers met alle teekenen van vreugde wordt ontvangen. Na het nuttigen van een maaltijd zet Grinb. den vos het ernstige van diens toestand uiteen1) en overhandigt zijn ‘letres’, welke door den vos onder vrees en beving worden gelezen. deze nu ernstig besluit aan 's konings bevel te gehoorzamen.
Thans ziet Ren. geen middel meer om te ontkomen en wil hij bij het naderende doodsgevaar zijn biecht afleggen2), die hem bij gebrek aan eenig geestelijke in de nabijheid3) door Grinb. zal worden afgenomen4). Reynaert's afscheid van vrouw en kinderen2); zijn vertrek en verzoek aan Grimbeert om als zijn biechtvader op te treden3) en4)).
Renart 1029-1142 (b.M. 10751-10868). Inhoud van de biecht, welke Renart zonder eenige inleiding begint: Reyn. 1328-1542. Inhoud van de biecht, welke Reyn. aanvangt na een deftige vermaning van Grimb. en een grappige would-be-confessie van hem zelf:
a. Ik heb Hersent, Ysengrin's vrouw, verkracht. a. Ik heb alle dieren kwaad gedaan (vgl. in 't Fr. c5).
b. Ik heb Ysengr. verschillende parten gespeeld6): b. Ik heb Bruun een bloedige kruin bezorgd.

α bij het rooven van een lam heb ik hem in een wolvenval doen geraken; c. Ik heb Tybeert bij 't muizen vangen in een strik doen geraken (vgl. in 't Fr. d).
β ik heb hem in de modder doen zinken, waar hij van drie herders klop heeft gekregen; d. Ik heb Cantecleer van zijn kinderen beroofd (vgl. in 't Fr. e).
  e. Ik heb den wolf verschillende parten gespeeld1):
γ een andermaal heb ik hem in een ‘lardier’ doen klimmen, waar drie varkens hingen en hij zich zóó dik had gegeten, dat hij er niet meer uit kon; α toen ik hem pluimstrijkend en foppend mijn oom heb genoemd;
δ voorts heb ik hem met zijn staart in 't ijs doen vastvriezen, en β toen wij beiden in Elmare monnik waren geworden en ik hem de klok zóó heb doen luiden, dat hij de aandacht der lui op zich vestigde en dezen hem duchtig afrosten;
ε hem de maan voor een kaas doen aanzien;  
ζ ik heb hem er in laten loopen ‘devant la charete as plaïz’; γ toen ik hem bij 't scheren der monnikskruin zijn haar zóó heb afgebrand, dat de huid er van kromp;
η ik heb hem monnik doen worden, bij welke gelegenheid
‘Qant en li vit la char manger,
Fox fu qui de lui fist berger’.		 δ toen ik hem op 't ijs heb leeren visschen (vgl. in 't Fr. b δ);
c. Ik heb me tegenover alle dieren bezondigd2). ε toen ik hem bij den pape van Ambloys in de schuur heb doen klimmen, waar hij zóóveel varkens-vleesch heeft gegeten, dat het gat, waardoor hij naar binnen was gekomen, hem wegens zijn dikte geen uitgang meer verleende (zeer uitvoerig verhaald tegenover de korte vermelding van dit feit in 't Fr., z. ald. b γ);
d. Ik heb Tybert bij 't muizen vangen in den strik doen vallen.  
e. Ik heb Pintein's familie bijna geheel opgepeuzeld.  
f. Ik heb eens een leger hulptroepen, uit honden bestaande, met betrekking tot de hun toekomende soldij bedrogen.  
  ζ toen ik hem door voorspiegeling van een uit hoenders bestaande buit verlokt heb op een dak te klimmen, waar hij door een valluik naar beneden

  is gerold en weer behoorlijk slaag heeft gekregen.
  f. Ook heb ik mij tegenover Hersint bezondigd (veel uitvoeriger behandeld dan in 't Fr., z. ald. a).
Grinbert schenkt zijn biechteling absolutie, na hem voor terugkeer tot zijn oude zonden gewaarschuwd te hebben. Renart neemt afscheid van vrouw en kinderen1), draagt hun de bewaking van zijn sterkte op, beveelt hen in Gods hoede aan, uit zijn hoop op een gelukkig wederzien, bidt den Hemel om wijsheid en verstand bij het voeren van zijn proces en zegent zich tegen den invloed der duivelen. Na toediening van een paar slagen schenkt Grimbeert aan Reyn. absolutie en verstrekt hem daarop een uitvoerige vermaning voor de inrichting van zijn volgend leven.
Renart 1143-1188 (b.M. 10869-10918). Beide dieren begeven zich nu naar 't hof2) en raken ‘en ce que Renart se demente’ van den weg af en in de nabijheid van
‘une grange a noneins.
(La meson est molt bien garnie
De toz les biens que terre crie,
De let, de formaches et d'ues,
De berbiz, de vaches, de bues,
D'unes et d'autres norricons)’.		 Reyn. 1543-1600. Beide dieren trekken nu naar 't hof2). Reyn. ziet op dien tocht
‘Een pryoreit van zwarten nonnen,
Daer meneghe gans ende menich hoen,
Meneghe hinne, menich cappoen
Plaghen te weedene buten muere’.
In de richting van die schuur, meent Renart, zou men moeten gaan om weer op den rechten weg te komen3). en maakt zijn biechtvader wijs, dat hun weg daarlangs leidt3).
Grinbert begrijpt den toeleg van den vos en onderhoudt dezen daarover: Grimbeert gelooft het en Reynaert maakt van die gelegenheid gebruik om een aanval op een nabijzijnden

‘Filz a putein, puanz heirites,
Malves lecheres et engres,
N'estiees vos a moi confes
Et asiez merci crie?’
Renart verontschuldigt zich met:
‘ge l'avoie oblie.
Alon nos ent, je sui toz prest’. moet dan nog een voortzetting der bestraffing aanhooren en antwoordt daarop:
‘Belement le dites, baux frere!
Alon nos ent en pas amblant’.		 haan te doen. De das wijst den recidivist op zijn misdaad:
‘Onsalich man, wat wildi doen?
Wildi noch weder om een hoen
In alle die groete sonden slaen,
Daer ghi te biechten af zijt ghegaen?
Dat moet hu wel zere rauwen’.
doch ontvangt ter verontschuldiging het antwoord:
‘Bi rechter trauwen,
Ic hads vergheten, lieve neve.
Bidt Gode, dat hijt mi vergheve;
Het ne ghesciet mi nemmermeer’.
Maar toch kan hij zijn aard niet verloochenen, want
‘sovent colie
Vers les jelines cele part.
Molt est dolant, quant il s'en part,
Et qui la teste li conpast,
As gelines tot droit alast’.		 Maar toch bij het terugkeeren naar den grooten weg:
‘Hoe dicken sach Reynaert achter rugghe
Weder daer die hoenre ghinghen!
Hine conste hem niet bedwinghen,
Hine moeste ziere seden pleghen.
Al haddemen thoeft hem afghesleghen,
Het ware ten hoenren waert ghevloghen
Also verre, alst hadde ghemoghen’.
  En wanneer Grimb. den schelm ook hierover weder verwijten doet, weet de laatste de voortzetting der preek te ontkomen, door voor te wenden, dat hij bezig is met een gebed voor de ziel der eertijds door hem vermoorde hoenders en ganzen.
Renart 1189-1350 (b.M. 10919-'94). Intusschen gaan de twee reizigers weder langs den hoofdweg voort; Renart in een toestand, waarin Reyn. 1601-1750. Op de ‘rechte strate’ aangekomen, trekken de reizigers verder, terwijl
‘Li sans li bat desoz la crope:
Tant crient et dote son segnor,
Qu'onques mes n'ot si grant peor’. Wanneer ze aan de plaats hunner bestemming zijn aangekomen
‘n'is ot beste ne s'atort
Ou d'oposer u de respondre’.		 ‘Arde zere beefde Reynaert,
Doe hi began den hove naken,
Daer hi waende seere mesraken’. Wanneer ze dan op de plaats hunner bestemming zijn verschenen, is daar niemand,
‘So arem no van so crancken maghen,
Hine ghereedde hem up een claghen,
Ende altemale ieghen Reynaerde’.

Doch Renart Doch Reynaert
‘Ne fet pas chere de coart’, en begint met opgeheven hoofde voor den koning een ‘reson’, waarvan de inhoud ongeveer is: koning, gij bezit geen beter dienaar dan ik ben1), maar booze lieden, die zich op mij willen wreken, zijn de oorzaak, dat gij mij verkeerd beoordeelt; bedenk echter, dat het verkeerd in de wereld gaat, als een koning de slechte lui gelooft en naar de goede niet hoort; ... ‘(doet) als die onvervaerde,
Hoe so hem te moede was’, verzoekt Grimb. met hem ‘die hoechste strate’ te gaan en plaatst zich met een brutaal gezicht vóór den koning, tot wien hij ongeveer het volgende zegt: o vorst, gij bezit geen beter dienaar dan ik ben1); nochtans zou menigeen mij gaarne zwart bij u maken, als gij naar hen wildet luisteren; maar dat doet gij niet; ook moet een koning slechte lui niet gelooven; toch zijn er heden ten dage heel wat menschen, die ten hove door hun boosheid aanzien hebben verkregen, en die men niet mag vertrouwen, dewijl ‘Die scalcheit es hem binnen gheboren’.
‘Qar cil qui sont serf par nature’, ze weten geen maat te houden en trachten slechts anderen te benadeelen en daaruit hun voordeel te trekken.  
Na deze ontboezeming behandelt de beschuldigde de punten der aanklacht: Waarom had de sterke beer zich niet tegen Lanfroi geweerd? Wat kon hij, de vos, 't helpen, dat Tybert zoo gulzig was2)? En mocht de liefde, welke Ysengrin's vrouw den aangeklaagde toedroeg, hem tot een misdaad worden gerekend? Voorts wijst hij op de onhebbelijkheid der indaging van een zoo loyaal gezind grijzaard, als hij mocht heeten; alleen dewijl de koning het geboden had, was hij naar 't hof gekomen, waar het hem thans was opgelegd van de genade af te hangen van een machtiger, die met hem doen kon wat hij wilde3).  

De leeuw laat zich evenwel door deze pleitrede niet beetnemen, maar roept den vos na een heftige beschimping toe:
‘Bien saves parler et plaidier:
Mes ce que vaut? ce n'a mestier.
N'en partires en nule guise
Que de vos ne fache justice.
N'i a mester chere hardie
Ne n'i vaut vostre renardie’.		 De leeuw laat zich intusschen door deze woorden niet beetnemen.
‘O wy Reynaert’,
is zijn antwoord,
‘O wy Reynaert, onreyne quaet,
Wat condi al scone ghelaet!
Maer dat en can hu ghehelpen een caf.
Nu comt huwes smeekens af;
Ic werde bi smeekene niet hu vrient’.
Gij zult worden bestraft, gelijk mijn baronnen zullen oordeelen, dat een schurk zulks verdient. Ik zal u laten boeten voor hetgeen gij hebt misdreven.
  Onderbreking van 's konings speech door den voorbarigen Canticleer, dien het stilzwijgen wordt opgelegd1); en voortzetting van Nobel's rede, waarin hij op de parten doelt, den beer en den kater door Reyn. gespeeld, en den misdadiger met den dood dreigt.
  Reyn.'s verdediging met betrekking tot zijn houding tegenover Bruun en Tybeert2); zijn opmerking

  over zijn eigen machteloozen toestand, waarin hij van de genade afhing van een machtiger, die met hem doen kon wat hij wilde1).
Grinbert meent daarop te moeten opmerken, dat de vos in alle geval niet zonder voorafgaande openbare verdediging mag worden veroordeeld; maar nog vóór hij zijn speech ten einde heeft gebracht, verheffen zich in vijandige stemming Ysengrin, Belin, Tybert, Rooneax, Tiecelins ‘li corbeax’, Chantecler, Pinte met haar geleide, Espinarz ‘li hericons’, Petipas ‘li poons’, Frobers ‘li gresillon’, Roxax ‘li escuireus’ en Coars ‘li levres’. De koning legt de schreeuwende gemeente echter het zwijgen op2), richt zich tot zijn ‘Segnor’ met de vraag, hoe hij Rén. zal straffen, en vereenigt zich volkomen met het ontvangen advies
‘Nus ne vos sauroit desloer,
Que vos nel fachois encroer’3).		 Algemeene beweging onder de dieren; Belijn de ram met zijn vrouw Hawij, Bruun, Tybert, Ysengrijn, Forcondet de ever, Tyecelijn de raaf, Pancer de bever, Bruneel, Rosseel de eekhoren, Dieweline, Cantecleer met zijn kinderen, en Cleenebeiach het fret plaatsen zich vóór den koning en doen Reyn. gevangennemen. Het proces neemt een aanvang; de punten van aanklacht worden door bewijzen gestaafd; de ‘baroene’ ontvangen van Nobel de opdracht een vonnis te vellen en veroordeelen den vos tot den dood, door middel van de strang3).

C.

Na Reynaert's veroordeeling houdt de grootere of geringere overeenkomst tusschen de beide gedichten op. In de tweede helft van de Fransche

branche vernemen we, hoe de koning den vos op voorspraak van Grinbert vergiffenis schenkt op voorwaarde, dat de boosdoener een pelgrimstocht naar 't heilige land zal doen; hoe Renart te paard wegrijdt en Coart den haas, die hem beschimpt, beetpakt en naar zijn hol wil meenemen; hoe hij op een hoogte, buiten 't bereik van den leeuw en de andere dieren gekomen, in 't gezicht van dezen zich van pelgrimsstaf en tasch ontdoet (bij welke gelegenheid Coart weet te ontsnappen) en door de verontwaardigde dieren tot aan zijn burcht wordt nagezet; hoe hij daarop in zijn sterkte wordt belegerd, van de borstwering uit zijn vijanden beschimpt, bij een nachtelijken tocht buiten zijn kasteel, terwijl hij de koningin schoffeert, wordt gevangengenomen en gehangen zal worden, wanneer nog te juister tijd zijn vrouw en kinderen met een grooten schat van zilver en goud als losprijs aankomen en op voorbede der koningin Reyn.'s genade weten te verwerven.

Niets, althans bijna niets van dat alles wordt in Willem's verhaal aangetroffen. Hier wijkt de ontwikkeling en de loop der gebeurtenissen geheel af van hetgeen ons de tweede helft van het Fr. gedicht weet te vertellen, evenals ook van hetgeen er in de andere Renart-branches te vinden is. Hier kan zelfs van navolging uit de verte geen sprake meer zijn, maar hebben we zonder den minsten twijfel aan een schepping te denken, die niet alleen wat de samenstelling, de onderlinge verbinding en de voorstellingswijze van de hoofdbestanddeelen der historie, maar evenzeer wat de vinding dier bestanddeelen zelve betreft, het voortbrengsel van Willem's genie moet heeten; want aan het vroeger bestaan van een Franschen Renart, met een 1ste stuk, = de 1ste helft der Iste (of XXste) branche, en een 2de stuk, dat als voorbeeld voor de 2de helft van den Reynacrt kon gediend hebben, valt het moeilijk te gelooven, dewijl, bij de vrij aanzienlijke massa der bewaard gebleven Renart-gedichten, het te loor gaan van een poëtisch produkt, dat zóózeer boven al het andere had moeten uitgemunt hebben, niet zeer waarschijnlijk te noemen is. Weliswaar heeft jonckbloet gemeend, dat de Vlaamsche dichter de aanleiding tot zijn hoofdmomenten in het Fransche stuk had gevonden (z. diens

Inleid. op den Reyn. bl. CI vlgg.). Weliswaar is het voorzeker niet onmogelijk, dat de schat, waarvoor Renart onder bemiddeling der leeuwin wordt vrijgekocht, Willem tot de verdichting van Ermelinc's schat cum annexis en van 't bemiddelend optreden der koningin heeft geleid, dat van de woorden ‘Si vos döussiez confesser’ (vs. 1964, b.M. 11716) de stoot is uitgegaan tot het verzieren van Reynaert's tweede biecht (vs. 1889 vlgg.), dat aan het denkbeeld om Cuwaert zulk een treurig lot toe te deelen de zoo even in herinnering gebrachte geschiedenis van Coart heeft ten grondslag gelegen, en dat de mishandeling van Renart door Brun, Ysengrin en Tybert (z. vss. 1855-1866 bij Mrt., 11605-11616 b. Mé.) den Dietscher op de idee van het driemanschap zijner candidaat-beulen heeft gebracht. Maar ook wanneer deze mogelijkheid werkelijkheid is geweest, dan kunnen de hoofdmomenten in het Mnl. gedicht toch nog in zóó hooge mate op zelfstandige vinding boogen, dat het boven geuite oordeel zijn volle kracht en beteekenis moet behouden1)

D.

Volgens Willem's eigen getuigenis (z. 7-9 van onzen tekst) had hij bij het dichten van Reynaert's ‘vijte’ van meer dan één ‘walsche’ bron gebruik gemaakt. Vandaar, dat we in den Reynaert de sporen kunnen verwachten en ook werkelijk vinden van ontleening uit andere Fr. Renart-branches dan de Iste (of XXste). Verschillende van deze zijn reeds door Jonckbl. ter sprake gebracht (op bl. CX en vlgg. zijnerInleid.); t.w.:

a. De vermelding van den worstdiefstal in Cortoys' klacht (vs. 89-95), herinnerende aan een Fr. verhaal (z. Mart.'s ed. II, bl. 354 vlgg.), waar de vos den kater in 't oog krijgt, die in 't bezit van een worst is, dezen wijsmaakt, dat hij vlak bij een muis heeft gezien en daardoor Tiebert's aandacht van de worst aftrekt, zoodat die lekkernij op den grond valt en door Ren. voor goeden prijs wordt verklaard. (Evenals in Willem's verhaal de hond zelf de worst te voren aan Tybeert had ontstolen, z. 98-114, is de ‘andoille’ in 't Fr. stuk een voorwerp, 'twelk oorspronkelijk het gemeenschappelijk eigendom van den kater en drie andere dieren was geweest, maar dat Thieberz voor zich alleen in beslag had genomen).

b. Het optreden van Tybeert als verdediger van Reyn. (vs. 96-104), dat zijn weerga vindt in de Xde branche, 116-194 (b. Méon de XXVIste, 17992-18080), waar de kater den vos, hoewel op andere gronden dan in het Mnl. gedicht, tegen zijn aanklagers verdedigt1).

c. De vermelding van de historie met de ‘pladijse’ (vss. 192-200), welke eenigszins herinnert aan het verhaal in de Fr. branche (b. Méon de Xde, 3939 vlgg.), waar de hongerige Renart een kar met visch ziet aankomen, voor dood op den grond gaat liggen, door de voerlui, die hem voor een lijk aanzien, op den wagen wordt geworpen, zich dan aan de

‘harenz et plaïz’ te goed doet en daarna, als hij verzadigd van de kar is afgesprongen en zijn makker Primaut den wolf, dien hij vroeger ergens had achtergelaten, weer heeft opgezocht, dezen zijn avontuur vertelt, wat ten gevolge heeft, dat Primaut ook op die manier buit wil maken, op den weg, dien het voertuig moet komen, eveneens voor dood gaat liggen, maar door de nu slim geworden voerlui aangepakt en behoorlijk afgerost wordt. (Men lette intusschen op de afwijking in het Dietsche gedicht, waar de wolf niet als de bedrogene, maar integendeel als de bedrieger wordt voorgesteld en waar ook de fopperij zelve een ander karakter heeft).

d. De vermelding van de geschiedenis met den ‘bake’ (vs. 201-213), welke herinnert aan het Fr. verhaal (in de Vde br. bij Mart. vs. 61 vlgg. = de XVIIIde bij Méon, 7807 vlgg.), waar we vernemen: hoe Renart in gezelschap van Ysengrin een boer ontmoet, die een varken op zijn rug draagt, en door op den grond te gaan liggen de aandacht des landbouwers tot zich trekt, zoodat deze den vos achternazet en het varken laat vallen; hoe Ysengrin, die zich achterbaks heeft gehouden, van deze gelegenheid gebruik maakt om het zwijn in zijn bezit te brengen en geheel te verorberen; en hoe de vos, die na zijn vervolger te zijn ontkomen, zich naar den wolf terugbegeeft om zijn vooraf bepaald aandeel aan de buit te ontvangen, daarvan niets meer over vindt dan ‘le hart’ (den strik), waaraan het beest gehangen had1).

e. De aanbieding van den gewaanden vredebrief (334-344), welke eenige overeenkomst vertoont met het verhaal in ‘Le desputement de la Mesange avec Renart’ (bij Mart. I, bl. 104, vs. 469 vlgg., bij Méon 1721 vlgg.), waar Renart de mees tracht te verlokken door zich op den afgekondigden rijksvrede te beroepen.

f. De grap van het luiden der klok (vs. 1357-'72), ten deele terug te vinden in de branche (bij Mrt. XIV, vs. 409 vlgg., b. Méon IX, vs. 3319 vlgg.), waar Primaut de wolf op Renart's raad in een klooster ‘fait les seins soner’, en dit op zulk een manier doet, dat een geestelijke er van wakker wordt en, ziende wat er gaande is, na om hulp te hebben geroepen, met zijn helpers den wolf afranselt; ten deele ook te herkennen in de branche (b. Mrt. XII, 1038-1046, b. Méon 21528-21536), waar Tybert, door Ren. verlokt,

 
‘Atant s'en est en piez sailli.
 
Si est desus le banc montes
 
el laz a ses piez botes
 
Et apres i bota son col;
 
(Je cuit qu'il s'en tenra a fol).
 
Les cordes a prises as denz.
 
Lors primes le voient les genz
 
Qui vindrent au moster garder
 
Qui ce est qui tant puet soner.’

g. De historie der kruinschering (1373-'7), herinnerende aan hetgeen we verhaald vinden in de IIIde br. (hij Mrt. 334-'46, bij Méon 1090-1102):

 
‘Renart mist l'eve sus le feu
 
Et la fist trestoute boillant.
 
Puis li est revenus devant
 
Et sa teste encoste de l'uis
 
Li fist metre par un pertuis:
 
Et Ysengrin estent le col.
 
Renart qui bien le tint pour fol
 
L'eve boillant li a getee
 
Et sus le hasterel versee:
 
Molt par a fait que pute beste.
 
Et Ysengrin escout la teste
 
Rechigne et fait moult laide chiere.
 
A reculons se trait arriere.’

(Vgl. ook een dergelijke seène in de XIV br., bij Mrt., 391-'99, de IXde bij Méon, 3301-'9).

h. Het verhaal van het middel, waarmee Reynaert de aandacht op den vastzittenden wolf weet te vestigen (vs. 1403-'33), opmerkelijk wegens den trek van gelijkenis met de geschiedenis van een dergelijken kunstgreep (z. Méon, 9272-'86), waarvan Renart zich bedient om de schuilplaats van den kater aan te wijzen:

 
‘Et Renart s'en va droit esrant
 
Une oe saisi par le col,
 
Et les autres ont fet lor vol
 
Par desus la meson Poufile.
 
Lors crie en haut, ça bele fille,
 
Renart le rous enporte l'oie,
 
Sire Goubert n'en aura joie.
 
Maintenant celes escrierent,
 
Et li vilain qui laienz erent,
 
Saillirent fors isnelement,
 
Fors que qatre tant solement.
 
Apres Renart crient et huent
 
Et tant le chacent con il puéent:
 
Et cil qui Brun ont en prison,
 
Virent Tybert par la meson.’

i. Het verhaal van den onvrijwilligen afstand van een stuk hunner huid door Bruun en Ysingrijn (vs. 2573-2608), een historie, waarvan de grondgedachte buiten kijf te herkennen is in de bekende wraakneming van den vos-geneesheer op zijn aanklager of aanklagers. Ten onrechte meende hier Jonckbl. evenwel aan den invloed te moeten denken van een der bewaard gebleven Fransche gedichten, want de eenige branche, waar van zulk een meesterwerk des slimmerds wordt gewag gemaakt (de Xde bij Mart., de XXVIste bij Méon), spreekt wel van een geheel of gedeeltelijk verlies der epidermis, door Ysengrin en het hert ten behoeve des konings en op aanzetten van Renart geleden, weet wel te vertellen van een gevaar, dat Tybert ten opzichte van zijn vel heeft geloopen, doch bewaart een volstrekt stilzwijgen omtrent een dergelijken door Brun gebrachten tribuut. Veel grooter overeenkomst vertoont daarentegen de Mhd. Reinhart, welke bij het optreden van den geslepen medicus niet alleen Isengrîm en den kater, maar ook den beer onder de slachtoffers vermeldt, die door het afstaan hunner huid de gezondheid des leeuws moeten bevorderen. Ware het daarom niet waarschijnlijker te achten, dat Willem de aanleiding tot de schepping der besproken episode in een verlorengegane Oudfransche branche heeft gevonden, welke met de Mhd. bewerking in betrekking stond, d.i. òf in het voorbeeld zelve dier Hd. navolging òf in een daarmee nauw verwante redactie? Ik geloof van ja, en dat te meer, dewijl er ook andere gegevens aanwezig zijn, welke op een bekendheid van den Dietschen dichter met een zoodanig Oudfra. gedicht wijzen, nam. de overeenkomst en gelijkenis tusschen:

 
‘Daz (Reinhart's) loch in einem steine was
 
Dâ er (Reinh.) vor sînen vînden genas.’

Reinh. 1519-'20.

 

en

 
‘(Maupertuus) Daer trachi in, als hi in zorghen
 
Ende in noede was bevaen.’

484 en '5.

 
‘Ich hoere manegen guoten knecht
 
Erteiln daz mich dunkt unreht;
 
Sine künnen sich lîhte niht baz verstân.
 
Bî dem eide wil ich iuch ze rechte hân:
 
Swen man hie ze hove beklage,
 
Ist er hie niht, daz manz im sage,
 
Und sol in drî stunt für laden.
 
Kumt er niht für, daz ist sîn schade
 
Und sol im an sîn leben gân.’

1443-'51, woorden door den ‘olbente von Tuschalân’ gesproken bij de beraadslaging vóór Reinh.'s derde indaging.

 

en

 
‘Ghi heeren, ghi hebt meneghen raet.
 
Al ware mijn oem noch also quaet,
 
Sal men vrij recht voertdraghen,
 
Men salne derdewaerven daghen,
 
Alsomen doet eenen vrijen man.
 
Ende en comt hi niet dan,
 
So es hi sculdich alre dinc,
 
Daer hi af voer den coninc
 
Van desen heeren es beclaghet’.

1221-'9, Grimbeert's woorden, vóór Reyn.'s derde indaging gesproken.

 
‘Dô quâmen schiere sehse man,
 
Der ieglîcher ein stange zôch;’

516-'7, in het verhaal eener vervolging van Isengrîm en Hersant.

 

en

 
‘Den pape volchden si zesse,
 
Die alle met groeten staven quamen.’

1436-'7, in het verhaal eener drijfjacht op Reyn.

Aarzelend wordt door Jonckbl. (op bl. CXVIII en CXIX der Inleid.) ook voor het tooneeltje van Bruun's sprong onder de oude wijven en van het te water raken dezer schepsels (vs. 758-'62) de prototype gezocht in een plaats uit de XXIste branche (b. Méon), waar de wolf, voor zijn vervolgers vluchtend (z. vs. 12347 vlgg.),

 
‘Entre la porte et le vilein
 
Fet ...... un saut a plein;
 
Si fort le hurte qu'il l'abat
 
En une fange trestot plat.
 
 
 
Par les vileins s'en va fuiant,
 
Et cil le vont apres huiant.
 
Le vilein trovent en la boe
 
Grant et parfonde, si qu'il noe;
 
Fors l'en ont tret à moult grant paine.’

(gedurende welke bezigheid der ‘vileins’ Ysengrin weet te ontkomen). Zonder twijfel is deze vergelijking evenwel, ofschoon niet onvoorwaardelijk te verwerpen, toch niets meer dan een bewering, welke geen grootere waarde bezit, dan men b.v. zou willen toekennen aan de meening, dat het denkbeeld van het voorwenden van den schat bij Kriekeputte zijn oorsprong had gevonden in een Fransch verhaal (z. Mart.'s ed. II, bl. 306), waar Renart den leeuw fopt door hem een huwelijk met de gewaande dochter van koning Yvoris voor te spiegelen.

Volkomen onaannemelijk is daarentegen, wat dezelfde geleerde (z. bl. CXX der Inleid.) omtrent de herkomst van het woord taverne in vs. 1175 (naar de lezing van 't ms.) in 't midden brengt: dat een plaats uit de XXIIste branche (bij Méon 12903 vlgg.)

 
‘Moult par estes de mavès estre
 
De poior ne poiez-vos estre,
 
Qar plus estes pute que moche
 
Qui en esté la gent entoche.
 
Qui que viegne ne qui que aut,
 
Vostre taverne ne li faut’.

onzen Vlaming zou hebben verleid om datzelfde woord (= ‘cunnus’), hoewel min eigenlijk, voor een aangrenzend lichaamsdeel te bezigen; want, de gezochtheid van een dergelijke verklaring nog daargelaten, zoo volstaat een uiterst geringe wijziging (z. Tsch. 5, 251) om hier aan den Mnl. tekst een woord terug te geven, dat zonder den minsten salto mortale uitnemend begrijpelijk wordt.

Met het bovenstaande is het getal der aanrakingspunten tusschen het Mnl. epos en de Fr. Renart-poëzie, zoover ik heb kunnen nagaan, uitgeput. Misschien zou intusschen een vergelijking met andere thans verlorene Renart-branches ook nog elders de sporen kunnen aanwijzen van het gebruik, door den Dietschen epicus van zijn herinneringen uit de lectuur dier gedichten gemaakt. Misschien echter ook niet; want dat eigen vinding en wellicht ook volksoverlevering zelfs in het eerste gedeelte van den Reynaert een gewichtigen factor voor de wording van een groot aantal elementen hebben uitgemaakt, lijdt geen twijfel. Zoolang het ons echter niet gegeven zal zijn over meer materieel te beschikken, dan totnogtoe het geval is geweest, zoolang zal een besliste schifting van datgene, wat geheel uitsluitend aan Willem zijn bestaan te danken heeft, en van dat, wat door hem na overneming alleen verwerkt is, een volstrekte onmogelijkheid blijven1).

E.

Voor den tijd der vervaardiging van ons epos is als terminus post quem het begin der 13de eeuw aan te nemen (z. Jonckbl. Geschied. d.N.L. 3de dr., D. I, bl. 357); als terminus ante quem het jaar 1280 (z.t.a. pl.), of zelfs alreede ± 1255, wanneer de meening juist mag heeten, welke door Franck in de Inleid. op den Alex. (bl. XVII vlgg.) wordt voorgestaan en m.i. op goede gronden berust, dat Maerlant bij het dichten des Alexander's den Reynaert gekend heeft2).

Als het vaderland, ten minste als de woonplaats des dichters moet Oost-Vlaanderen, en bepaaldelijk het land van Waas gelden (z. Grimm's Einleit. op Reinh. F. CLVI-'VII). Dit blijkt: 1o. uit de manier, waarop die laatste streek wordt vermeld (‘in Waes, int soete lant’, vs. 2063); 2o. uit het bij voorkeur te pas brengen van plaatsen, in dat landschap te vinden, een voorliefde, die voor een intieme bekendheid met dat gedeelte van Vlaanderen getuigt (vgl. Abstal, in vs. 742, en Besele, in vs. 1917, = Baseele, het eerste volgens Sander, Flandria illustrata, 3, 258, een in de nabijheid van Hulst, het andere volgens denzelfden, 3, 221, een dicht bij Rupelmonde gelegen dorp; Elmare, in vss. 351 en 1357, volgens Sander 1, 251 en 283, een van St. Peter te Gent afhankelijke abdij, die in 1144 gesticht was en in de nabuurschap van Zeeland lag; en Hulsterloe, in vss. 2347 en 2421, niettegenstaande deze benaming hier van een bosch en niet van het nabij Hulst gelegen dorp gebezigd wordt, dat blijkens oorkonden (z. Jonckbl. Inl. bl. CXLIV) reeds in 1141 en 1156 bestond1).

Omtrent den persoon van Willem en het door hem vermelde gedicht Madock verkeeren we tegenwoordig nog in onzekerheid. (z. jonckbl. Gesch. d. Ned. L., 3de dr., D. I, 356 en 361-'2).

F.

Gelijk men weet, is Willem's poëzie1) slechts in één hs. bewaard gebleven, in het zoogenaamde Comburgsche hs., dat thans op de Kon. openbare Bibliotheek te Stuttgart berust (als no. 22 der mss. poet. et phil.), omstreeks het begin der 15de eeuw is geschreven (z. kausler op bl. XXIX-LIII van het Iste D. zijner Denkmäler Altniederländischer Sprache und Litteratur) en een aantal grootere en kleinere Dietsche gedichten bevat (z.t.a. pl.), welke, met uitzondering van den Reynaert en den st. Brandaen2), door laatstgemelden Duitschen geleerde zijn in 't licht gegeven (in D. I-III der genoemde Denkmäler). Voor een critische behandeling van den alles behalve onbedorven tekst van ons epos zouden we mitsdien uiterst verlegen moeten staan, ware het niet, dat we het geluk hadden een paar niet genoeg te waardeeren hulpmiddelen te vinden: 1o in een Latijnsche vertaling der Mnl. schepping, vóór 1280 door een zekeren balduinus vervaardigd3) (z. de voorrede der editie campbell); en 2o in een uit datzelfde gedicht voortgekomen uitbreiding, Reinaerts Historie (door mij aangewezen met Reynaert II4), waarvan het tweede deel een voortzetting van het oudere verhaal bevat en het eerste dat oudere verhaal zelve behelst, met eenige wijziging van den loop der gebeurtenissen, zooals die in verband met de voortzetting was noodzakelijk geworden. Bij een doorloopende onderlinge vergelijking van laatstgenoemd eerste deel, van de vertaling en van Willem's bewerking (die we met Reynaert I zullen aanwijzen) blijkt het namelijk, dat op verschillende plaatsen niet alleen Reyn. I, tegenover Reyn. II en het Latijn, een lezing heeft, welke om de een of andere reden als de meer oorspronkelijke is aan te merken, maar dat ook meermalen

of Reyn. II en 't Lat. samen oorspronkelijker of minder verknoeid mogen heeten dan R. I,

of Reyn. I en Reyn. II samen voor oorspronkelijker of minder verknoeid moeten gelden dan het Lat.,

of Reyn. I en 't Lat. samen oorspronkelijker of minder verknoeid blijken te zijn dan Reyn. II,

of Reyn. II alleen oorspronkelijker of minder verknoeid mag heeten dan R. I en 't Lat. samen,

of 't Lat. alleen voor oorspronkelijker of minder verknoeid moet gelden dan R. I en R. II samen1).

Welk voordeel en nut voor de verbetering van Reyn. I uit deze omstandigheid te trekken valt, is reeds herhaaldelijk uit menige vroegere proeve van teksteritiek gebleken. En voortgezette studiën, in gelijken zin, wier resultaten in den beneden volgenden tekst zijn aan te treffen, zullen, naar ik wensch en hoop, niet dienen om het tegenovergestelde te bewijzen1).

Of we ons daarom evenwel met de verwachting mogen vleien Willem's tekst ad verbum te kunnen herstellen? Op zulk een uitslag te rekenen zou al te vermetel zijn. Het herkennen van een lezing, die vergelijkenderwijs de beste mag worden geacht, is nog lang niet hetzelfde als het vinden der volstrekt beste lezing, d.i. van die, welke uit de pen van den dichter zelven is voortgekomen. En al ware dit zoo, dan blijven er immers nog genoeg gevallen over, waar alle drie redacties te zamen, hetzij onderling overeenstemmend of afwijkend, de onmiskenbare blijken van verbastering vertoonen. Zal men daar bij het verbeteren der lezing van Reyn. I met vertrouwen durven meenen de juiste woorden des auteurs weder in den tekst te kunnen brengen? Voeg hierbij de groote onzekerheid, waarin we veelal omtrent Willem's spraakgebruik verkeeren, de onmogelijkheid in den regel om met eenige beslistheid uit te maken, of de Vlaming, bij het voorkomen van twee of meer wisselvormen in 't Middelnederlandsch, slechts één of ook meer dan één van deze heeft gebezigd2), en men zal moeten toegeven, dat

het reconstrueeren van een tekst, die met meer of minder waarschijnlijkheid den oorspronkelijken ongeveer nabijkomt, het hoogste is, wat we hier met de gegevens, die ons ten dienste staan, mogen hopen te bereiken. Naar meer te streven zou slechts tot grove willekeur leiden en aan het gevaar blootstellen denkbeeldige uitkomsten voor werkelijke resultaten aan te zien.


Vorige Volgende