Voorloopige lijst der Nederlandsche monumenten van geschiedenis en kunst. Deel XI. De provincie Groningen

[p. 109]

Haren.

Haren.

a 1. Een vuursteenen beitel (steenen tijdperk), van hier afkomstig, en eenige tusschen Haren en Paterswolde gevonden voorwerpen, waaronder een aarden potje (IX-X); losse vondsten en bijgaven (jonger steenen en bronzen tijdperk) uit den dubbelen grafheuvel van Harenermolen, en een aldaar aangetroffen grootbrons van Faustina; een halvemaanvormige vuursteenen sikkel (steenen tijdperk en een gouden tiers de sol (VII, ‘Madelinus M.’ en ‘Dorestat fit’), van Helpman afkomstig; een antennen zwaard (Hallstattperiode), een Skandinavisch zwaard (X), een fragment van een dolk (vroege bronstijd), van brons uit het veen, een beker en bekertje (jonger steenen tijdperk) uit het in 1927 ontgraven zgn. bijenkorfgraf, en de vele bij het onderzoek in 1927 e.v. in het rijengrafveld van Onnen gedane vondsten (laat Merovingsch en Karolingsch, meest VI-VII), bevinden zich alle in het Museum van Oudheden te Groningen.

d. In het raadhuis worden verschillende plaatselijke oudheden bewaard.

e. De ned. herv. kerk bestaat uit een schip (XIII A), een smaller en lager rechtgesloten koor van twee rechthoekige traveeën (XIIIa) en een toren (XIII A), blijkens steenen in de torenkapel in 1714 ‘gerepareert’ (na voorafgaande herstellingen en reeds vroegtijdige vernieling der oorspronkelijke gemetselde achtkante spits) en in 1914 onder leiding van den rijksbouwmeester C.H. Peters in den oorspronkelijken staat teruggebracht. De muren van het schip worden geleed door pilasters, verbonden door spitsbogen. Aan de zuidzijde in de beide westelijke traveeën nog de hooggeplaatste oude kleine rondboogvensters (overigens groote latere spitsboog-

[p. 110]

vensters) en een geprofileerde (gepleisterde en gedichte) rondbogige ingang, aan de noordzijde in de derde travee van het W. een dergelijke ingang. Het koor heeft in de sluiting drie kleine, ten behoeve van de ten O. aangebouwde kerkekamer gedichte, rondboogvensters (het middelste hooger), waarboven vijf spaarvelden met rondstaaf (de middelste doorbroken voor schoorsteen), in den noordmuur twee gelijke gave rondboogvenstertjes en twee gedichte rondbogige ingangen, in den zuidmuur twee latere spitsboogvenstertjes.

De tevoren met een lage vierzijdige spits gedekte toren van vijf geledingen heeft bij de herstelling zijn gedeeltelijk-bewaarde vier topgevels herkregen uit welker hoekpunten thans een hooge achtkante met leien gedekte naaldspits opgaat; de latere verzwaringen aan de westzijde zijn toen gesloopt. Rijkgeprofileerde rondbogige ingang, in de derde en vierde geleding groote met een rondboogfries en tandlijst tusschen hoeklisenen gesloten spaarvelden, in de vierde ook gekoppelde rondbogige en in een rondboog gevatte galmgaten.

Inwendig worden de wanden van het vlakgezolderde schip met spitsbogigen triomfboog verlevendigd door pilasters, verbonden door spitsbogen (wat breeder dan buiten); te weerszijden van den triomfboog nissen. Het koor heeft koepelachtige gewelven met acht, in sluitringen samenkomende, van den grond opgaande ribben, gespannen tusschen rondbogige gordel- (achter den spitsbogigen triomfboog is de oorspronkelijke rondbogige zichtbaar) en spitsbogige muraalbogen. In den toren is bij de restauratie beneden weer een gedrukt gewelf op pendentifs en muralen, over de als torenkapel behandelde eerste verdieping een kruisribgewelf op hoeksteenen en muraalbogen aangebracht. De kerk bezit:

Preekstoel (1725), op de kuippaneelen de Evangelisten

[p. 111]

en de symbolen van den dood, waarop een dubbele koperen kaarshouder.

Doophek-Lodewijk XIV met gesneden opengewerkte paneelen.

Vele banken in het koor: een (1616) met overhuiving op gegroefde zuilen en snijwerk, een dubbele met gesneden luifel, waarin de wapens-Gockinga en.... (± 1730), acht met eenig snijwerk (XVIII), een met zijschot Lodewijk XVI en gebogen achterschot Lodewijk XV, twee eenvoudige (XVIII?).

Zerken: een voor schout Jan Rumrinck († 1616) met wapen en doodssymbolen in hoekmedaillons, en een eenvoudige voor Roelof Warmels († 1720).

Twee zilveren Avondmaalsbekers, een (1736; merken: Groningen, I.H.) en een (1763; merken: Groningen, A.P.).

Klok, in 1698 gegoten door Johan Fremy en Johan Schallenberg met wapen, gekwartileerd-Rummerinck-Warmels-Buttingha-Stegnerus en een kleiner wapen.

g 1. Harendermolen na. 47/48. In de voormalige ‘sarrieshut’ een steen met het provinciewapen, waaronder: ‘Selvegard’.

2-5. Molens. Ronde steenen korenmolen (1843) met stelling; kleine achtkante houten watermolen in den Groenen Polder; achtkante watermolens in den Onnerpolder (1855?) en te Harenermolen in den polder Glimmen (1894?).

6-7. Interieurs. Op Huize esserberg bevindt zich een uit de stad Groningen afkomstige, monumentale rijkgesneden Lodewijk XIV schoorsteen van voor Groningen zeer beheerschte vormgeving met goed geschilderd doek: op huize ruiterstege een eenvoudiger schoorsteen van gelijke herkomst.

[p. 112]

Noordlaren.

a 1. Hunebed, zijnde het overgebleven noordwestelijk rechthoekig gedeelte - het overige is in de achttiende eeuw en wel voor 1769 gesloopt -, het keldergraf bestaande uit zeven granieten steenen.

2. Een gebakken herdersfluitje (terpentijd) en een spinsteentje uit de esch zijn in het Museum van Oudheden te Groningen.

e. De ned. herv. kerk is een gepleisterd gebouw, bestaande uit een door beeren versterkt schip met spitsboogvensters, een smaller en lager rechtgesloten koor (XIV of XV A) en een zadeldaktoren (XIII A). De grootendeels in gietwerk uitgevoerde toren heeft een rondbogigen ingang, geflankeerd door langwerpige rondbogige spaarvelden, waarboven met twee rondboogjes gesloten velden; in de zijmuren eveneens langwerpige rondbogige spaarvelden boven resp. aan de zuidzijde met twee rondboogjes op tufsteenen knaagsteentje gedekte velden, aan de noordzijde twee door een liseen gescheiden velden. Segmentvormig getoogde galmgaten aan noord- en zuidzijde. Inwendig over het koor, dat zich met een spitsbogigen triomfboog naar het vlakgezolderde schip opent, een kruisgewelf met ribben van rechthoekige doorsnede. De kerk bezit:

Eenvoudigen preekstoel, de kuip met getorste zuiltjes († 1700).

Twee zilveren Avondmaalsbekers, waarvan een (1652; merken: Groningen V A) en een (1820); oude tinnen kan en schotel.

Klok, in 1721 door Titie Goossens gegoten.

g 1-2. Achtkante korenmolens ‘De Korenschoof’ (1849) met stelling en watermolen in den Noordlaarder Oostpolder (1862?): riet op steen, rieten kap.

[p. 113]

h. In het catechisatielokaal der Ned. Herv. gemeente wordt een veertiental portretten (XVII-XVIII) van de leden van het geslacht De Sitter bewaard.