Voorloopige lijst der Nederlandsche monumenten van geschiedenis en kunst. Deel III. De provincie Zuidholland

[p. 374]

Vianen.

b. Verdedigingswerken.

Van den ouden stadsmuur zijn nog fragmenten over.

1. Lekpoort. Baksteenen poortgebouw (± 1450, gerestaureerd), met, aan de waterzijde, uitgekraagde, achtkante hoektorentjes. Schilddak met dakvensters en wijzerklok, en bekroond door open torentje met klok en spits. In den oostmuur opgang naar den (verdwenen) wal en naar den toren. In den doorgang, gleuven voor een valdeur, en een gemetseld tongewelf.

Hierbij een voorpoort (XVII A).

2. Ter plaatse der voormalige poort naar Leksmond, tegen den muur, een steen met wapen van Louise Christina van Solms-Braunfels (1658).

c. Pompen.

1.	Korte Dijk, Steenen pomp (1648), versierd met beeldwerk, en aan de achterzijde met snijwerk in hout.
2.	De pomp (1662), die vroeger op de Voorstraat stond, is verplaatst naar den tuin van het Rijksmuseum te Amsterdam.

d. Burgerlijke gebouwen.

1. Lange Dijk. De secretarie der vijf-heerenlanden, een modern gebouw, bevat:

Twee geslepen glazen bekers (XVII d en XVIII A).

Zilveren tuimelbeker met dobbelsteen in den voet (± 1750).

Drinkalbum, begonnen 1775

2. Grootestraat. Het raadhuis (XV B) heeft een natuursteenen voorgevel met kruiskozijnen (op de eerste verdieping vervangen door latere ramen), waarboven spitsboogvelden met verminkt maaswerk. Geprofileerde deurboog met kalf en bovenlicht (XVIII A) en wapens in den boogtrommel.

[p. 375]

Geveltop gewijzigd (XVIII). Zijgevel van baksteen met achtkanten traptoren, waarin een poortje. Van achteren trapgevel, door een ouden muur met spitsboogvensters verbonden met de erachter liggende kapel (zie: e, Nr. 2). Inwendig: standvinken met versierde karbeelen. Oude cachotten op den zolder. Het gebouw bevat:

Een aantal matrijzen (XVII?) voor gezegeld papier, met omschrift.

Zilveren beker (1770).

Een aantal portretten: drie (± 1644) door J. Nason, en acht, voorstellende leden van het geslacht Brederode, voorts een ruiterstuk: Reinoud III, toegeschreven aan Vroom, hersteld door Hesterman, en een schilderij, Begroeting der vloot vóór Vianen, door Vroom.

e. Kerkelijke gebouwen.

1. De ned. herv. kerk (Maria Hemelvaart) dagteekent uit XV (in 1345 wordt een parochiekerk vermeld). De oorspronkelijke kerk was zeer laag, blijkens een galmgat in de derde geleding van den toren. Het tegenwoordig gebouw is van baksteen en bestaat uit een schip van drie even hooge en breede beuken, met bij den toren aansluitende verlenging, een dwarspand, een choor met twee zijchoren, alle drie 5/10 gesloten, en eenen westtoren. Aanbouwen: aan de noordzijde van het schip, een portaal met gothischen trapgevel en steenen kruisgewelf; tegen den oostwand van den noordelijken dwarsarm, een stovenhok. Elk der zijbeuktraveeën heeft een topgevel, door dwars zadeldak verbonden aan het zadeldak van den middenbeuk. Het dak werd hersteld in 1727. Inwendig: bundelpijlers en houten tongewelf, in het middenschip, doorsneden door dwarse tonwelven der zijbeuken. In den choormuur een kastje (XVI A) tot berging der kelken. Het zuidelijk zijchoor (thans consistoriekamer) heeft een vlakke zoldering; in het noordelijk zijchoor (1828 gerestaureerd door D.J.

[p. 376]

Toomkins), houten sluitsteenversiering met wapen van Brederode. Van den nagenoeg vrijstaanden toren zijn de drie onderste geledingen XIII, de beide bovenste XV (hersteld 1904). Lage achtkante spits. De kerk bezit:

Steenen altaar (XVI A) zwaar beschadigd, met reliefs en sporen van beschildering.

Twee choorhekken met pilasters en paneelwerk (op het eene: 1542).

Gesneden hek tusschen hoofd- en noorderzijchoor, Renaissance (XVI c).

Fragment van een choorbank (XV) onder het laatstgenoemde hek.

Preekstoel (XVII c) op voet (XVII a?)

Koperen lezenaar op arm (XVII).

Regeeringsbank met rijk fries, waarin wapen van Brederode en: 1624; twee bijbehoorende deuren en schotwerk rondom kolommen.

Beschot (± 1624).

Orgel (1803).

Fragment van een beeldgroep.

Marmeren katafalk (XVI c) van Reynout van Brederode († 1556) en Philippote van der Marck, onder beschilderde houten overhuiving (XVII).

Zerk met wapen van den drossaard Jacques de l'Homme en diens vrouw; zerk met leeuw (± 1550); zerken van 1592, 1643 enz.

Zilverwerk: twee offerschalen, twee borden, twee bekers en een schotel (alles 1823). Twee bekers (1772), afkomstig van de Waalsche kerk te Vianen.

Drie klokken, twee in 1593 gegoten door Thomas Both, eene in 1758 door Pieter Seest te Amsterdam.

2. Kapel, (achter het Raadhuis, zie d, Nr. 2). Baksteenen gebouwtje (XV) met driezijdige sluiting.

[p. 377]

3. De r.k. kerk (1879) bezit eenige koperen kandelaars (XVIII) en een zilveren corpus (XVII d?) van een crucifix.

g. Particuliere gebouwen.

Van het voormalige Slot Batenstein (XIV d, verbrand midden XVIII) zijn nog over: de inrijpoort, de ommuurde Hofpoort (XVII d), waarin twee steenen met aanwijzing van het waterpeil (1741), en twee paar hekposten (XVII d).

Trapgevels (± 1625) met toppilaster op draagsteentje en korf bogen:

1. Korte Dijk 547. Ontlastingsboog met blokken, versierd met kop en diamantkoppen. Gevelsteen, ankers.

2. Lange Dijk 128. Band en metselmozaiek, sterk beschadigd. Ankers.

3. Voorstraat 154. Ankers.

4. Voorstraat 172. Over de gevelbreedte een geprofileerde balk als bovendorpel der ramen. Ankers, stoeppaal.

5. Voorstraat 176. Jaartal 1620. Bouwvallig. Ankers.

6. Eenvoudige trapgevels (XVII): Nr. 514 (ankers), Nr. 550 (± 1650) en Veerweg 389.

7. Zijgevel met trappen: A 224 (± 1600). Draagsteen met kop onder den uitgebouwden schoorsteen. In den voorgevel een deur (± 1775). Ook Nrs. 228 en 588.

8. Voorstraat 161. Trapgevel (XVII d), overgang naar Lodewijk XIV; vleugelstukken langs bovenste trappen.

9. Voorstraat 155. Trapgevel (± 1700) alsvoren. Een trap waarop drie ballen, vleugelstukken waarin twee ankers. In den top een opening in vierpasvorm.

11. Voorstraat 156 (thans kantongerecht). Pilasters en groot fronton (XVII c), het fronton vernieuwd ± 1770. Deur en stoeppalen (1807).

Détails van buitenarchitectuur.

1. Nr. 159. Fragment van toppilaster. Ankers.

[p. 378]

2. Nr. 416. Fragment van korf bogen. Ankers.

3. Voorstraat 444. Vijf ankers, afkomstig van een ± 1906 afgebroken huis (1563). Bovenlicht (XVII d).

4. Nr. 558. Stalpoort (XVII d) met twee zijpilasters.

5. IJzeren stoephekken: Voorstraat 171, 417, 433, 444 en 450.

6. Gevelsteenen: Langestraat A 76 (1616, ankers), Voorstraat 138 (± 1700) en in een achterstraat (1835).

7. Ankers, voor zoover nog met vermeld: A 339 (XVII a), Lange Dijk 118 (1642), A 23-24 (1662), Groote straat 140, Nr. 417 (XVIII), Nr. 169, Nr. 200, Veerweg 393 en 392, Nr. 524 en 551.

Aan den straatweg naar Gorinchem (kilometerpaal 132), beeldgroep (XVII B), afkomstig van een verdwenen buitenplaats.

Fontein van het verdwenen lustslot Ameliastein, 1567.