Voorloopige lijst der Nederlandsche monumenten van geschiedenis en kunst. Deel III. De provincie Zuidholland

Gorinchem.

b. Verdedigingswerken.

Van de verdedigingswerken der stad, 1584-1592 versterkt door Adriaan Anthonisz, zijn nog over

1. wallen en, aan de rivierzijde, muren.

2. Dalempoort (1625, verlengd 1771). Kruiswelven op ribben. Klok, gegoten in 1562 door Jan Moor.

3. Herbouwd in den tuin van het Rijksmuseum te Amsterdam: Waterpoort (1642), waarin klok, gegoten in 1581 door Henric van Trier. Jaartalsteen (1642) van deze poort op de Gemeentewerf te Gorinchem.

c. Bruggen, sluizen, pompen.

1. Op de brug over de Schuttersgracht bij de Kriekenstraat, overblijfselen eener ijzeren leuning, Lodewijk XVI.

[p. 64]

2. In den walmuur: steen (1742) met peilschaal van de Dalemsche overlaat.

3. Pomp- of Fonteinstraat: pomp (1607).

4. Op de Gemeentewerf: dekstuk (1669) van een pomp, vroeger achter het stadhuis.

d. Burgerlijke openbare gebouwen.

1. Het raadhuis (1857) bevat:

Drie schilderijen: a. (1624) toegeschreven aan Abr. Bloemaert, Rechtspraak van Willem den Goede; b. (XVIII a) gezicht op de stad, gemerkt: de Haan; c. (XVII) Regentenstuk van de Doelen, gemerkt: K. Verschuringh.

Zilveren bodeteeken (1717) van het klein schippersgilde.

Twee zilveren stadssleutels uit den tijd van Napoleon I.

Een uit het Raadhuis afkomstig schilderij (1568): profiel der stad, is in het museum Oud-Gorinchem.

2. Voormalig tolhuis (thans Militair kleedingmagazijn) in de Molenstraat B 100, ter plaatse van het in 1598 afgebroken kasteel (XV). Gevels (XVII a), trapgeveltje, ankers. Inwendig: gewelfde kelders (gevangenis der Gorinchemsche martelaren). Rijkgesneden balksleutels.

3. hoofdwacht (1784) aan de Markt. Hardsteenen onderbouw en fronton.

4. doelen (1589, voorbouw 1680) in de Molenstraat. Sterk gemoderniseerd. Windvaan (XVII d). Bevat:

22 geschilderde portretten (1590-XVIII), waarbij door H. Serin (1735) en A. Marquart (1761).

Voorwerpen van het polderbestuur van den Alblasserwaard, o.a. een gegraveerde zilveren bokaal (± 1696), drie wapenboeken (1696, 1776 en, in rijken band, 1774). Ontwerp-teeke-

[p. 65]

ning (1730) voor een houten watermolen, twee geslepen glazen bekers (XVIII).

De keten (XV, met schildjes van 1419, 1429, 1499, XVI en later) van het voormalig schuttersgilde is thans te Londen in de Wallace-collection (Nr. 508).

e. Kerkelijke gebouwen.

1. De ned. herv. kerk (HH. Martinus en Vincentius), gewijd in 1230, in 1378 tot Kapittelkerk verheven, is in 1844 afgebroken. Nieuw gebouw (1849) tegen den ouden toren (± 1400, achtkant en spits 1517) van bak-, glazuuren bergsteen. IJzeren omgangshek (1594) met opschriften (o.a. 1594); zonnewijzer (1785). Inwendig: aanzetten van een kruisgewelf op ribben, eenige zerken (XVII) en 29 klokken:

a.	gegoten in 1481 door Steven Butendiic en Jan van Vorscoten, vermoedelijk afkomstig uit Sindel (Gaasterland);
b.	gegoten in 1581 door Hendrik van Trier;
c.	gegoten in 1625 door Alardus Meurs;
d.	carillon van 25 klokken (afkomstig van het Raadhuis), gegoten in 1687 door Melchior de Haze te Antwerpen, met oud uurwerk en carillontrommel.
e.	gegoten in 1730 door J.A. de Grave.

De kerk bezit:

Fragment van preekstoel (XVII) aan een kast in de consistoriekamer.

Gedeelte van het oude orgel (1761).

Zilveren doopbekken (1840).

Avondmaalzilver: kan (1837), bekers, schalen en offerbussen (alles ± 1850).

Fragment van koperen kroon (1588 door Willem van der Burg) aan nieuwe kroon verwerkt en twee koperen lezenaars (XVII).

Grafbord (1603) der Arkels.

[p. 66]

Een tafereel (XIV) van in 1845 bij de slooping der kerk ontdekte muurschilderingen is in het Nederlandsch museum te Amsterdam; een balk met opschrift over de stichting der kerk in 1212, in het museum Oud-Gorinchem.

2. De luthersche kerk (verbouwd in 1842) bezit:

Koperen doopbekkenhouder (XVIII d).

Onbelangrijk schilderij (XVIII a): Luther met zwaan.

Zilveren beker (1799), Lodewijk XVI.

Een ijzeren uithangbord (1588, opgeschilderd 1743 en 1792), uit deze kerk afkomstig, is in het museum Oud-Gorinchem.

3. De r.k. kerk (1838) bezit:

Kazuifel met borduurwerk (XV d, gerestaureerd XIX d).

Drie schilderijen: sterfbed van Johannes Le Roi O.F.M. (± 1648), portretten van den H. Leonardus van Vechel en onbekend priester (beide XVIII).

Klok, gegoten door Petit en Fritsen in 1837.

4. De Synagoge der Ned. Israëlietische gemeente (1842) bezit:

Drie koperen kronen (XVIII) en acht groote kandelaars (XIX a).

Gebloemd zijden voorhang (XIX a) en stuk goudleder (XVIII).

f. Gebouwen van liefdadigheid en onderwijs.

1. Arkelstraat A 473. Toren (vermoedelijk XV B, hersteld 1912 onder leiding van den Gemeente-Architect H.H. van Zeggeren) der H.-Geestkapel, met klok, gegoten in 1500 door Willem en Jasper Moer. De kapel is in 1816 afgebroken.

2. Garenmarkt. Poortje (XV) met gesmeed ijzeren kruis (XV B) van het St.-Elisabethsgasthuis (afgebroken in 1599) Steen met 1391.

[p. 67]

3. Haarstraat. Het gasthuis (XIX c) bezit:

Gebrandschilderd glas: twee ruitjes (1629, hersteld in 1906 door J.L. Schouten), en fragmenten (o.a. 1638 en 1659).

Dubbele archiefkast (XVI d) en kast (XVII).

4. Molenstraat C 441. Het oudemannenhuis (blijkens gevelsteen uit 1593, doch zeer gemoderniseerd) bezit:

Onbelangrijk schilderij (XVII): Salomo's eerste recht.

Een gesneden eiken console (XVI d) uit dit gebouw is thans in het museum Oud-Gorinchem.

5. Westwagenstraat D 501. Het diaconie-armenhuis met gevel van 1826, waarin gesneden bord (± 1753), bezit een gesneden eiken kleederkist (XVII) thans in het museum, en lijsten met de namen der begunstigers sinds 1756.

6. Molenstraat B 38. Het burgerweeshuis met gevel van 1743, waarin gevelsteen van 1558, bezit:

Tryptiek (XVI c): Laatste oordeel, donateurs en wapens.

Vier schilderijen: a. (1586 of '87), weesmoeder Hilleken de Rop Aertsdr. met 4 weezen; b. (XVII), weesmoeder met 4 weezen; c. (1637) regenten en weezen; d. (XVII), mansportret.

Drie gebrandschilderde glazen (1627) betreffende Hogerbeets, Hugo de Groot en Erpenius, en een muurkast (XVII a), waarin de Groot zich zou verscholen hebben, een en ander afkomstig uit het afgebroken huis van Daetselaer (Groenmarkt C 526).

Eiken wandkast (XVII) en eenige stoelen (XVIII).

7. Groen of Nieuwmarkt C 512. Oude-vrouwenhuis. In de gang: stucwerk, staande klok en 16 gepolychromeerde wapens. In de regentenkamer: schoorsteen, Lodewijk XIV, met geschilderd bloemstuk, goudlederbehang. In de zitkamer aan de Markt: hoekkast Lodewijk XVI, schilderij door

[p. 68]

C.D. Jonker: de keuken van het gebouw in 1791. Kleine aquarel (XVIII): interieur met figuren.

g. Particuliere gebouwen.

A. Gothiek.

Achtergevel van huis Markt. Trapgevel (XIV) met spaarvelden.

B. Renaissance.
1.	Burgstraat B 633. Rijke trapgevel (1563, onderpui XIX b). Beeldhouwwerk, ankers.
2.	Gasthuisstraat C 12. Rijke gevel (1566, gerestaureerd in 1911 door Ad. Mulder) met top van gezwenkte lijnen. Beeldhouwwerk, ankers. Inwendig: oude zoldering (XVI c). Thans museum ‘Oud-Gorinchem’.
3.	Kerksteeg. Eenvoudige gevel (1603). Gevelsteen, ankers.
4.	Kruisstraat C 351. Dergelijke gevel (1613). Gevelsteen, ankers.
5.	Robberstraat B 253. Gevel met fronton (1615). Gevelsteen, ankers.
6.	Hoogstraat A 3. Gevel (XVII, met verminkten top en nieuwe onderpui). Ankers.
7.	Dalemstraat B 553. Gevel (XVII a) van gele en roode steen. Ankers.
8.	Dalemstraat B 563 en 592 595. Dergelijke gevels XVII a). Ankers.
9.	Burgstraat A 124. Dergelijke gevel (XVII a). Ankers. Top ontbreekt. Onderpui nieuw.
10.	Bloempotsteeg. Trapgevel met tegeltableau. Anker met 1625.
11.	Westwagenstraat D 487. Rijke gevel (± 1625) met nieuwen top.

[p. 69]

12.	Gasthuisstraat D 522. Gevel (± 1625) zonder top. Nieuwe onderpui. Ankers.
13.	Kalkhaven B 293 Trapgevel (1645) met voluten. Top ontbreekt. Gevelsteen.
14.	Arkelstraat D 77. Gevel (XVII b) van afwisselende lagen gele en roode steen en zandsteenbanden. Ankers.
15.	Westwagenstraat C 64. Trapgevel (XVII b).
16.	Robberstraat B 249. Gevel (XVII b) van afwisselend 4 lagen gele en roode steen. Ankers.
17.	Groenmarkt 514. Trapgevel (XVII b). Ankers. Top verminkt. Onderpui nieuw.
18.	Molenstraat C 476. Eenvoudige gevel (XVII).
19.	Tolsteeg B 104. Gevel (1687) van gele en roode steen. Ankers.
20.	Gasthuisstraat C 4. Rijke gevel XXVII d). Gevelsteen, ankers.
21.	Appeldijk B 235. Trapgevel (± 1700). Ankers.
22.	Westwagenstraat C 60. Smidse met travail (± 1700). Ankers.
23.	Langendijk B 183. Trapgevel (± 1700). Ankers.

C. Lodewijkstijlen.
1.	Gasthuisstraat C 26 27 (1727), Lodewijk XIV. Onderpui nieuw.
2.	Appeldijk B 210. (± 1725), Lodewijk XIV. Onderpui nieuw. Inwendig: Stucwerk, betimmeringen, schoorsteenen, Lodewijk XIV. Achterdeur met gesneden bovenlicht, Lodewijk XV.
3.	Molenstraat B 51: (1750), Lodewijk XV. Eenvoudige deur.

Détails van buitenarchitectuur.
1.	Groenmarkt 526. Zandsteenen poortje (XVII a), van het afgebroken huis van Daetselaer (vgl.: f Nr. 6).

[p. 70]

2.	Dalemstraat B 540. Geschonden gevel (XVI a). Ankers.
3.	Westwagenstraat C 67, Gevelfragment (XVII b). Gevelsteen, ankers.
4.	Langendijk B 169. Gevelfragment (± 1650). Ankers.
5.	Eendvogelsteeg. Gebeeldhouwde sluitsteen (XVII c).
6.	Helm of Heilige-Geeststeeg. Gesmede venstertralies (XVII).
7.	Bloempotsteeg. Stoeppalen (midden XVII).
8.	Gasthuisstraat C 24 25. Hardsteenen poortje (± 1700).
9.	Slop aan de Groenmarkt. Deur (XVIII a), Lodewijk XIV.
10.	Eind van den Langendijk B 127. Deuromlijsting (XVIII a).
11.	Westwagenstraat C 65. Deur (midden XVIII).
12.	Broerenstraat C 288: Deur (XVIII d), Lodewijk XVI.
13.	Nonnenveld B 441. Deur (XVIII d), Lodewijk XVI.
14.	Westwagenstraat C 34. Deur en gevelbord (XVIII d), Lodewijk XVI.
15	Gevelsteenen, voor zoover nog niet vermeld, komen voor aan de huizen: Krijtsteeg C 415 (1549), Dalemstraat B 560 (1609), Appeldijk B 221 (1611), Oost Kalkhaven B 411 (1612), Molenstraat B 95 (XVII a), Dalemstraat B 551 (XVII A), zijgevel eind van den Langendijk naast de beng (1640), Groenmarkt B 25 (1671), Balensteeg tusschen 358 en 359 (1706), Steeg naast Appeldijk B 211 (1708), Korte straat B 1 (1736), Gasthuisstraat D 517 (± 1750).
16	Versierde ankers, voor zoover nog niet vermeld, komen voor aan de huizen: Kwekelstraat D 157 (± 1625), Robberstraat B 241 (XVII b), Langendijk B 174 (± 1650), Havendijk A 347 (XVII c), Kortendijk hoek Kapelsteeg (XVII B), Walsteeg hoek Nonnenveld, Gasthuisstraat C 19 en Krommen hoek B 274 (alle XVII), Arkelstraat A 74 (± 1700).

[p. 71]

Détails van binnenarchitectuur:
1.	Arkelstraat A 1. Beschadigd houten plafond en schoorsteen (± 1730), Lodewijk XIV.
2.	Walsteeg hoek Nonnenveld. Plafond en schoorsteenboezem van stuc (± 1740), Lodewijk XIV.
3.	Eind van den Langendijk B 127. Stucplafond (± 1750), Lodewijk XV.

h. Musea en varia.

1.	Museum van plaatselijke oudheden in het huis Bethlehem, Gasthuisstraat C 12, zie: g B Nr. 2.
2.	Een zandsteenen poortbekroning (XVII a) van een huis in de Molenstraat (het z.g. Groothuis, later kazerne, afgebroken ± 1868) en een cartouche (1569), vermoedelijk van een pomp, zijn in het Rijks-museum te Amsterdam.
3.	Een zilveren beker van het in 1687 opgerichte genootschap ‘De vriendelijke bijeenkomst’ is in particulier bezit te Arkel. Zilveren gildevoorwerpen, uit Gorinchem afkomstig, in het South-Kensington-museum.