Voorloopige lijst der Nederlandsche monumenten van geschiedenis en kunst. Deel III. De provincie Zuidholland

[p. 16]

Den Briel.

b. Verdedigingswerken en militaire gebouwen.

1. De wallen, aangelegd in 1702 en 1781 en versterkt 1839-1840, zijn nog geheel aanwezig. Van de vier poorten is alleen de lange poort (1709), in zijnen doorgang met een tongewelf en twee riblooze kruiswelven, over. Voorts eenige kleine poortjes en gemetselde waterversperringen (XVIII a.).

2. Hoofdwacht (1792).

3. Kazerne, zie onder e Nr. 3.

c. Pompen.

Een met beeldhouwwerk versierde zandsteenen pomp (1590, gerestaureerd in 1910) staats sinds 1610 op het Welle-rondom.

d. Burgerlijke openbare gebouwen.

1. Het raadhuis (1639, herbouwd 1792) heeft een bergsteenen gevel met gebeeldhouwd fronton en open kloktorentje, waarop versierde windvaan. Inwendig:

Oude archiefkast (± 1701, gerestaureerd 1873) met snijwerk, twee archiefkasten van Voorne en Putten (± 1700) en portret (XVIII d) van Jan Kluit († 1810).

2. Waag tevens gevangenis (1623). Wapens der gevelsteenen in 1795 weggekapt. Inwendig: oude gevangenhokken. In dit gebouw is in 1912 het gemeentemuseum gevestigd.

3. Zakkendragershuisje (XVII d), aan het Maarland, thans brandspuit-huisje. Uurwerk en twee klokken.

e. Kerkelijke gebouwen.

1. De ned. herv. kerk (H. Catharina), vermeld in 1280,

[p. 17]

sinds ± 1337 kapittelkerk, is een onvoltooide baksteenbouw, met ruim gebruik van bergsteen, bestaande uit een schip (XV A, in restauratie onder leiding van Jac. van Gils) van drie beuken met kapellen langs de zijbeuken, en een ingebouwden, ten deele met baksteen bekleeden, westtoren (gesticht 1417, ten deele ingestort 1456, herbouwd in 1462, gerestaureerd onder leiding van Jos. Cuypers), waarvan de spits in 1787 door bliksem is vernield. Aanbouwen: twee eenvoudige houten portalen (XVII d) en een consistoriekamer (1838). Transept en choor zijn nimmer verrezen; tot de Hervorming bestond een bij het middenschip aansluitend, laag hulpchoor.

Inwendig. Het middenschip heeft een vlakke houten zoldering (aanzetten voor steenen welving en luchtbogen bewaard), de zijbeuken en kapellen zijn gedekt met gemetselde kruiswelven, welker ribben op gebeeldhouwde kraagsteenen rusten.

De kerk bezit:

Plattegrond der kerk, gemerkt: J. van Westerwoudt Durdt, 1775.

Gesmeed ijzeren doopbekkenstandaard (XVI B).

Tegen de zuilen: fragment van een wijwaterbak (XV).

Eenvoudigen preekstoel (1778) met koperen doopbekkenarm en lezenaar (XVIII d).

Eenvoudig doophek met koperen lezenaar (XVIII d).

Drie hekken (XVII d, XVIII B en Lodewijk XVI) voor de kapellen.

Twee eenvoudige, gesneden banken (XVII d).

Twee koperen kroontjes (1639 en 1679).

Marmeren grafmonument voor Admiraal Philips van Almonde († 1711).

Gebeeldhouwde epitaaf voor Franciscus Adrianus van Leyden († 1726).

Tal van gebeeldhouwde zerken (XV-XVIII), meest met weggekapte wapens en titels o.a. voor Mattijs Wittez. († 1483);

[p. 18]

priesterzerk (XV), Paulus Briell en vrouw († 1683 en 1688), gemerkt J. van Aken.

Gildeborden van de kooplieden (1597), de kleedermakers (1598) en de timmerlieden (1683).

Op den oostelijken torenwand, schildering van Mozes en Aaron en de X geboden (1678), waaronder XVe-eeuwsche muurschildering doorschijnt.

Avondmaalzilver: vier gegraveerde bekers (twee 1615, 1649, 1667), twee gedreven kannen (1681), gedreven schotel (1677), zilveren bijbelbeslag (1787); voorts een bord en twee offerbussen (oorspronkelijk bekers), afkomstig van de Waalsche gemeente (XVIII).

Versleten kussen van het kleedermakersgilde en verschillende trijpkussens (XVIII).

Spiegeltje, Lodewijk XVI.

Klokken:

a,	gegoten in 1482 door Steven Buitendiic.
b.	gegoten in 1744 door Ciprianus Crans te Amsterdam.
c.	gegoten in 1773 door Pieter Bakker te Rotterdam.
d.	23 carillonklokken, gegoten in 1660 door Hemony.

Uurwerk en carillontrommel (1603).

2. De voormalige gasthuiskapel (H. Jacobus), in 1585 aan de Engelsche, later aan de Waalsche gemeente afgestaan, sinds 1826 in gebruik bij de Hervormden, is een baksteenbouw (XV d), bestaande uit een eenbeukig schip met in de XIXe eeuw verknoeiden en gepleisterden westgevel, een 5/10 gesloten choor, en eenen toren op den westgevel. Schip en choor gedekt met houten tonwelven. De kerk bezit:

Eenvoudigen preekstoel (XVIII).

Klok, gegoten in 1696 door A. Dop te Rotterdam.

3. Van het voormalig Brigittinessenklooster, later als Doelen gebruikt, bestaat nog een vleugel (XVI A), thans ingericht tot kazerne.

[p. 19]

4. Van het voormalig Clarissenklooster bestaat nog een zeer gehavend muurpoortje (± 1500, hersteld in 1907).

f. Gebouwen van liefdadigheid en onderwijs.

1. Het Zuid-eindsche gasthuis (gesticht 1293, geheel verbouwd XVII a) is gemoderniseerd. In den gevel (1854) een gevelsteen (XVII a). Inwendig:

Eiken kast (XVII d, gerestaureerd) en eenvoudige, houten schoorsteenmantel, met bloemstuk, Lodewijk XVI.

Naast het gasthuis staat nog de onderhelft der muren van de in 1860 afgebroken kapel, baksteenbouw (XV B), bestaande uit eenbeukig schip en 5/10 gesloten choor. De haan van den kapeltoren staat thans op het gasthuis.

2. Merula-weeshuis (gesticht bij testament van Merula, † 1558). Onbelangrijk gebouw met nieuwen voorgevel. In den achtergevel, gevelsteen (XVI). Het weeshuis bezit:

Miniatuurportret van Merula (1550, aet. 73).

Portret van Merula (gemerkt 1550, doch vermoedelijk jonger).

Twee familieportretten (Briell van Ellemeet, ± 1600).

Familiestuk (XVII B).

Eiken kast (XVII, gerestaureerd).

3. Voormalige Latijnsche school. Geschonden gevel. Gevelsteen met opschrift en: 1594. Boven de deur: 1604.

g. Particuliere gebouwen.

A. Laat-gothisch.

Botermarkt 42. Tegen den achtergevel vierkante traptoren met gemetselde trap. Inwendig: zolderdeur (beide XVI).

B. Renaissance. Trap- en tuitgevels, XVIe en XVIIe eeuwen.

1.	Langestraat 38. Eenvoudige tuitgevel. Gevelsteen (1565).

[p. 20]

2.	Botermarkt 94. Twee trapgevels (1588 en 1595). Inwendig: twee rijke stucplafonds (± 1688), vermoedelijk Engelsch werk. Een uit dit huis afkomstig laat-gothisch deurtje is thans in het Kupstnijverheidsmuseum te 's-Gravenhage.
3.	Botermarkt 84. Fraai-gedetailleerde trapgevel (XVI d). Ankers.
4.	Maarland 14. Trapgevel (1612). Rijke ankers, gevelsteen.
5.	Nobelstraat 14. Tuitgeveltje (1612). Ankers, gevelsteen.
6.	Maarland 28. Rijk-gedetailleerde trapgevel, Dordtsch type (XVII a, pui vernieuwd). Ankers, Lodewijk XIV deur.
7.	Botermarkt 29. Trapgeveltje van gele en roode steen (XVII A).
8.	Turfkaai 108. Gevelfragment met gesneden puiband (XVII a).
9.	Maarland 70. Dubbele trapgevel (XVII a). Ankers. -
10.	Zuideinde 88-90. Drie gekoppelde trapgeveltjes (XVII a). Ankers.
11.	Maarland 10 en 11. Geveltjes van gele en roode steen (XVII A).
12.	Langestraat 144. Gevel van gele en roode steen (XVII A). Gevelsteen.
13.	Welle-rondom 158. Trapgevel (XVII A).
14.	Maarland 24. Gevel met voluten terzijde der trappen (XVII A). Gevelsteen, ankers.
15.	Botermarkt 93. Dubbele trapgevel (midden XVII). Ankers.
16.	Zuideinde 102. Gevelfragment (midden XVII).
17.	Maarland 63. Trapgevel (1655). Top verminkt. Festoenen.
18.	Zuideinde 105. Dubbele trapgevel (XVII). Beeldhouwwerk, ankers.
19.	Langestraat 44. Trapgevel met fronton (XVII). Ankers.
20.	Nobelstraat 6. Eenvoudig trapgeveltje van gele en roode steen (XVII).
21.	Botermarkt 97. Eenvoudig trapgeveltje (XVII d) met leeuwtje op den top.

[p. 21]

22.	Maarland 58. Tuitgevel (1785). Ankers.
23.	Maarland. Verschillende eenvoudige gevels (XVII).

C. Lodewijkstijlen.
1.	Botermarkt 86. (± 1750).
2.	Zuideinde 52. (± 1750). Deur, Lodewijk XV.
3.	Zuideinde 21. (XVIII d). Deur, Lodewijk XVI.

Détails van buitenarchitectuur.
1.	Langestraat 39. Gemetselde deurnis (± 1600), stoeppaal (XVII B), deur. Lodewijk XVI.
2.	Zuideinde 80. Gesneden deurlijst (XVII B), deur (XVIII b)
3.	Botermarkt 53. Gesneden deuromlijsting (XVIII a).
4.	Maarland 75. Gesneden lijst om deur met boven- en zijlichten, Lodewijk XV.
5.	Maarland 29. Gesneden deur en kalf, Lodewijk XV.
6.	Nobelstraat 10. Gesneden deur en omlijsting, Lodewijk XVI, ijzeren stoephek (± 1790).
7.	Gevelsteenen, voor zoover nog niet vermeld, vindt men aan de huizen: Maarland 75 (1553), Turfkaai 100 a (XVI d) Botermarkt 11 (1589), Coomenstraat 2 (1595), Maarland 71 (1607), Maarland 15 (1610), Maarland 62 (1612), Botermarkt 3 a (1613), Voorstraat 40 (1613), Botermarkt 34 (omstreeks 1625), Voorstraat 106 (hoofd van Maerlant, XVII a), Langestraat 144 (XVII b), Maarland 65 (XVII A), Coomenstraat 8 (1663), Maarland 32 (XVII c) Voorstraat 30 (XVII d), Voorstraat 28 (XVII B), Botermarkt 17, Coomenstraat 4, Zuideinde 46 (alle XVII) en Langestraat 24 (XVIII d).
8.	Ankers, voorzoover nog niet vermeld, vindt men aan de huizen:

[p. 22]

Botermarkt 11 (XVI d), Botermarkt 3 a, Voorstraat 44, 45, 48, 76, 87, 88 en 98, Wellerondom 167 (alle XVII).

Détails van binnenarchitectuur.
1.	Zuideinde 57. Deur (XVII a).
2.	Maarland 27. Stucplafond en marmeren schoorsteenmantel, Lodewijk XV.
3.	Slagveld. Gesneden houten schoorsteenboezem (XVIII A), afkomstig uit een huis aan het Maarland.

h. Museum.

Het stedelijk museum ter eere van Maarten Harpertsz. Tromp, in 1912 gesticht in het voormalig Waaggebouw, bevat plaatselijke oudheden, en prenten en voorwerpen betreffende de geschiedenis van het Nederlandsche zeewezen en het huis van Oranje. O.a. wapens, kastdeurtje met de wapens der drie schuttersvendels (XVII), vlag van het Blauwe vendel (± 1688), beulszwaard en drie schuttersstukken door M. Fuick (een gemerkt: 1660), gerestaureerd in 1912.